Priredio za objavljivanje Zvonko Šošević
Sredačka župa Sredska Srecka
Predmet rada su pečalbarske prekomorske migracije Sretčana u Sjedinjene Američke Države. Te migracije počinju krajem prošlog veka kada je Sredačka župa, do oslobođenja 1912. godine, pripadala državi Turskoj. Te migracije se nastavljaju do početka Drugog svetskog rata, a pojedinci su odlazili višekratno na rad i po pravilu vraćali se u zavičaj. Iz tih migracija nastala je vremenom nevelika skupina Sretčana iseljenika nastanjenih pretežno u čikagu i Indijanopolisu. Razmatranja se zasnivaju na autentičnoj građi objavljenoj u knjigama zavičajnih pisaca, kao i na građi autora sa terenskih istraživanja 1989 1994. godine.
Ključne reči: pečalba, prekomorske migracije, iseljeništvo, životne priče, predanja.
1 Prilikom terenskih etnoloških istraživanja u selima Sredačke župe (1991– 1993) sačinila sam nekoliko zapisa predanja o pečalbarima koji su još u tursko doba odlazili na rad u Ameriku, neki višekratno, drugi pak ostajali po nekoliko godina zaredom, ali su se po pravilu vraćali u svoj zavičaj. Moji zapisi o nekadašnjim sredačkim pečalbarima, kao i o našim radnicima u stranim zemljama u savremeno doba, nastali su u sklopu mojih istraživanja sela kao socijalne zajednice u prošlosti i danas.
Međutim, fenomen pečalbarstva u dalekoj Americi, posebno stanovništva šarplaninskih župa Sredačke i Sirinićke, izazovna je i posebno značajna, pritom i sasvim zanemarena tema u našoj nauci, iako o njoj ima nagoveštaja u radovima J. Cvijića i A. Uroševića. U ovoj prilici pozabaviću se tom temom na primeru stanovništva Sredačke župe, s obzirom na to da u ovom momentu raspolažem egzaktnom građom koja obuhvata period krajem XIX i prvu polovinu XX veka.
Vrlo su instruktivni iako uopšteni podaci Milivoja Savića o pečalbi Sretčana do 1914. godine. Savić tvrdi da iz približno 890 kuća, koliko ih ukupno ima u Sredačkoj župi, iz svake kuće ide jedan do tri muškarca u pečalbu… te da ih sve više odlazi i u Severnu Ameriku. U Americi rade na železnici, u fabrikama i klanicama, a u gradovima Indijanopolisu, čikagu, Portlandu i dr. 2 Još jedan podatak iz literature potvrđuje da se u prvoj deceniji našega veka iz prizrenskog kraja uveliko odlazilo na rad u prekomorske zemlje. Naime, godine 1910. otpočelo je rad Srpsko prizrensko zemljoradničko društvo koje su osnovali Srbi iz Prizrena i okolnih sela koji su se nalazili na radu u Americi, u Portlandu. 3 To je bilo kreditno akcionarsko društvo, čiji je cilj bio da seljake zaštiti od zelenaša jeftinim kreditima. Međutim, za dokumentovano razmatranje prekomorskih migracija Sretčana najznačajnija je krajnje savesno izložena izvorna građa u zavičajnim knjigama Todora S. čukalovića i Vojislava Tanaskovića.
T. čukalović, pravnik po obrazovanju, sistematskim istraživanjima metodom od kuće do kuće (koristeći i arhivsku građu) napisao je Sretečki rodoslov 4 . Knjiga sadrži podatke o svakom članu porodice svih rodova (familija) u sedam zaselaka Sredske, središnog, vrlo starog, naselja Sredačke župe. Osim činjenice da je u Rodoslovu poimenično naznačen svaki član porodice, odnosno roda, po pravilu i godina njegovog rođenja (kao i smrti za starije generacije), treba pomenuti i neka posebna obeležja navedena o brojnim pojedincima, u koja se ubrajaju i podaci o radu u Americi, zatim o učešću u dobrovoljačkim ratnim formacijama u Prvom svetskom ratu, takođe i o nesrećnim sudbinama pečalbara umrlih u tuđini, kao i retkih, pojedinačnih otuđivanja od porodice i prekida veza sa zavičajem. Posebno pominjem ekskluzivni podatak o dvojici Sretčana koji su našli smrt u Atlantiku, potopljeni sa brodom Titanik, u proleće 1912. godine.
Još jedna knjiga T. čukalovića pod naslovom Život je sećanje kazivanja starih ljudi iz Sredačke župe i Prizrena 5 , svojim memoarskim sadržajem, odnosno životnim pričama radnika, nekadašnjih pečalbara u Americi, predstavlja verodostojni izvor građe o prekomorskim migracijama, o samoorganizovanju i načinu putovanja, međusobnoj pomoći, kako u odlasku tako i u toku rada i života u tuđini.
Monografija Sredačka župa čiji je autor dugogodišnji učitelj Vojislav Tanasković, sadrži građu o svim naseljima Župe koja su najvećim delom mešovita, muslimansko srpska, nekoliko ih je muslimanskih, a samo dva su srpska (Sredska i Živinjane). U ovoj monografiji sadržani su vrlo karakteristični podaci o muslimanskim pečalbarima u Americi, takođe navedenim poimenično. Iz podataka kod Tanaskovića, ali i kod čukalovića, vidimo da su Srbi i muslimani iz Sredačke župe bivali zajedno na svojim dalekim putovanjima, ispomažući se međusobno, o čemu ima i zapisa iz naših terenskih istraživanja 7 . Posebnu dokumentaciju u Tanaskovićevoj knjizi predstavljaju i snimci Sretčana u Americi u njihovim društvenokulturnim organizacijama, kao i fotografije pojedinih dobrovoljaca, istaknutih boraca sa priznanjima stečenim u Prvom svetskom ratu. Najzad, Tanasković donosi popis svih dobrovoljaca iz Sredačke župe, uz napomene o njihovom ranjavanju ili pogibiji.
Iz izloženog sledi da je zavičajna literatura Sretčana pružila mogućnost da se sačini jedan osnovni korpus građe o prekomorskim migracijama sredačkih pečalbara, pri čemu su zabeležena mnoga obeležja tih migracija krajem XIX i u prvim decenijama XX veka. Radovi o srpskom iseljeništvu u Americi od sredine XIX veka pa nadalje čini se da uopšte nemaju podataka o iseljeništvu sa tla današnje Srbije, pogotovu iz onih njenih krajeva koji su, kao što je slučaj sa Sredačkom i Sirinićkom župom, do 1912. pripadali Turskoj. Prema američkim autorima, kako to ističe Mirjana Pavlović u uvodnim poglavljima knjige Srbi u čikagu 9 , period od 1880. do 1914. godine, tj. do Prvog svetskog rata označen je kao drugi talas srpskog iseljeništva, a međuratni period (1918 1941) kao treći talas. U takvu periodizaciju potpuno se uklapaju i migracije sredačkih pečalbara. U nauci je poznato da su u mnogo slučajeva migracije takozvane privremene, u smislu privremenog boravka na radu u stranoj zemlji, bitan preduslov za nastajanje iseljeništva. U ovom prilogu reč je o migracijama posmatranim iz matične zemlje, odnosno iz tipično pečalbarskog matičnog kraja, migranata, koje su takođe, u mnogim slučajevima rezultirale iseljavanjem. Sa gledišta antropogeografije, takav krajnji ishod se ubraja u problematiku posledica migracija. Razumljivo je da posledice migracija u savremeno doba zahtevaju da se njima bavi sve širi krug nauka. Osim antropogeografije, koja podrazumeva i probleme etničkih i etnokulturnih procesa, o čemu je Cvijić pisao pre skoro sto godina, tu se ubraja i etnogeografija, etnologija i etnička istorija, a u poslednjim decenijama razmatraju se opšti problemi etniciteta, odnosno etničnosti sa sociološkog, antropološkog i kulturološkog stanovišta.
Vratimo se sad najkraćem prikazu konkretnih podataka o prekomorskim migracijama Sretčana na osnovu građe iz pobrojanih izvora, uključujući i moje terenske zapise. Iza svih brojki migranata koje ću navesti stoje ljudi zabeleženi imenom i prezimenom. Rodoslov pruža mogućnost da se ustanove i njihove srodničke veze, pa su po pravilu to rođena braća, ili braća od stričeva, ili stričevi i sinovci, odnosno otac i sinovi. U vreme tadašnjih velikih porodičnih zajednica odlazilo je istovremeno više njihovih članova u pečalbu. Bili su to, pri prvom odlasku, često mladići, neoženjeni (neki su tamo uzeli, tj. oženili se Slovakinjom, Poljkinjom devojkama iz slovenskog sveta, ali i po kojom Amerikankom, te zbog toga tamo zauvek ostajali). Kakve su sve srodničke veze među migrantima bile, pokazuje sledeći zabeleženi primer: dva rođena brata, jedan njihov brat od strica, kao i jedan otac odnosno stric sva četvorica na radu u Americi, prijavili su se zajedno za dobrovoljce: trojica braće za Solunski front, jedan od njih za Zapadni front.
U Ameriku se po pravilu putovalo u ovećim grupama, a o organizaciji grupe starao se dobrostojeći, iskusan i preduzimljiv čovek, jer se usput moglo naići na prepreke pri prelasku brojnih granica. U jednoj takvoj grupi, opisanoj u životnoj priči Jovana PopovićaKalinčića Dečak ide u Ameriku 11 , bilo ih je trideset i dvojica, među njima i dečak Jovan iz Sredske, čiji je otac tada, 1911, već uveliko radio u Americi. Problem je nastao pri kupovini karte za brod jer je dečak imao nepunih šesnaest godina. Tada je Ugrin, stariji putnik i iskusan pečalbar, prihvatio da će, ulazeći na tle SAD izjaviti da Jovana, svoga sina, vodi sa sobom s namerom da ga školuje. Uz pomoć šefa Agencije iz Beograda, Jovanu je isposlovan dokument sa novim prezimenom. A dečak Jovan je za sve vreme putovanja preko okeana bio u potpalublju sa dvojicom svojih drugara iz Planjana, mladićima po imenu Kaplan i Ibraim.
Krenuli su iz Sredske preko Prevalca pešice kroz Sirinićku župu do Uroševca, a otuda vozom do Skoplja; pošto su tamo pribavili potrebna dokumenta, nastavili su vozom preko granice sa Srbijom, u Beograd. Tu su nabavili putne karte za prekookeansku plovidbu u specijalnoj agenciji, pa nastavili vozom preko Pešte, Beča i Pariza do pristaništa u Avru, a otud brodom u Njujork. Tu se već grupa deli: njih dvadesetčetvorica odlaze u čikago, osmorica u Indijanopolis. Očigledno, tada su već bila uhodana i dobro organizovana putovanja u Ameriku.
O jednoj sličnoj grupi od dvanaest putnika za Ameriku, s kraja dvadesetih godina sačinila sam zapis u kući Mihajla Vučkovića (69 godina) u Gornjem Selu. Iz te kuće sukcesivno se odlazilo na pečalbu: deda, otac i stričevi (Ivan, Vučko, Toma, Zarija, Dušan i Jefto). Jedan stric se tamo oženio Amerikankom i ostao, a porodica Vučkovića i danas čuva pisma i slike dedova i pradedova o njihovom životu i radu u Americi. Poslednji pečalbar iz porodice Vučković vratio se 1928. godine. Vučkovići tamo imaju rođaka Džona Tomića, inženjera naftaša. Evo i zapisa iz 1992. od Ferata Hasana (72 g.) iz Nebregošta. Njegov otac je dva puta išao u Ameriku u pečalbu. Prvi put je ostao tri godine, a za to putovanje pare mu je dao Krsto, njegov zemljak, koji ga je i pozvao da zajedno krenu. Po očevom povratku rodio se kazivač Hasan. Za drugo putovanje, otac nije zajmio novac, a u Americi je ostao neprekidno šest godina. Po Hasanovom sećanju, u Ameriku su u pečalbu išli i drugi iz Nebregošta: đeljo, Ajvaz itd.
Poimenične spiskove Sretčana, radnika u prekomorskim zemljama, sačinjene prema građi u Rodoslovu, prikazaću ovde razvrstane u nekoliko kategorija migranata. Pri tom treba imati na umu da njihov znatan deo podrazumeva višekratne odlaske u Ameriku. Tako, na primer, Nikola Šošević 12 prvi put je otišao u Ameriku u Indijanopolis u svojoj osamnaestoj godini, i tamo neprekidno ostao osam godina (1911–1919). Dok je tamo radio, otac za njega zaprosi devojku Anđelinu, pa se on vratio da bi se oženio. Rodio im se i sin, ali se uskoro žena razboli i umre. Tada se on, kao udovac, vratio u Ameriku, dobio posao u klanici u čikagu, i ostao na radu još oko dvadeset godina. Narušenog zdravlja otišao je u penziju i vratio se u Sredsku. Naglašava da je mnogo para iz Amerike slao kući: bratu Marjanu 18.000 dolara na ruke.
U kategoriji migranata u SAD izdvojila sam nekoliko podgrupa:
a) jednokratno ili višekratno radili su u Americi i vratili se u zemlju;
b) neki su kao radnici bili u prvoj grupi dobrovoljaca za Solunski front, i svi su se vratili kući (osim nekoliko poginulih), u drugoj podgrupi su dobrovoljci u američkoj vojsci borili se na Zapadnom frontu. Nekoliko Sretčana vojnika sa Zapadnog fronta ostali su da žive u SAD;
v) Sretčani koji su došli kao mladići, neoženjeni, tamo su se oženili i ostali u SAD. Nekoliko tih emigranata, pred Drugi svetski rat preselili su svoje porodice ili pojedine rođake kod sebe. Ima i nekoliko slučajeva sredačkih neženja koji su do smrti ostali u SAD. Posle Drugog svetskog rata emigriralo je u SAD nekoliko Sretčana iz zavičaja, dok je samo jedan u Ameriku emigrirao pravo iz nemačkog zarobljeništva. Očigledno, još pre Drugog svetskog rata, zajednica Sretčana u SAD se znatno proširila. Tako, na primer, kod imena trojice Sretčana, osamdesetih godina, kada je Rodoslov pisan, naznačeno je da je od njih nastalo nekoliko novih porodica. Od jednog još dve, od drugog još tri; a od trećeg, Simijana čukalovića, koji je početkom veka otišao u SAD, i tamo se oženio Slovakinjom, a ona mu izrodila četiri sina i četiri kćerke, nastalo je šest novih porodica poimenično navedenih.
Sve kćeri udale su se za Amerikance, od sinova, dva su umrla u detinjstvu, a druga dvojica, oženjena Amerikankama nose prezime čukalo. 13 Svi žive u državi Ilinois. Prema Rodoslovu, najviše američkih Sretčana živelo je i živi u čikagu, a takođe ih ima i u Milvokiju, Indijanopolisu itd., a tek u novije doba, iz druge i treće generacije, ima ih i u San Dijegu u Kaliforniji.
Atanasije Urošević 14 se ukratko pozabavio pečalbarima iz susedne Sirinićke župe, navodeći da su iz te župe migracije u Ameriku počele posle 1905. godine. Sirinićani se pominju i u životnim pričama Sretčana, sa kojima su bili zajedno dobrovoljci na Solunskom frontu. U Rodoslovu je, međutim, zabeleženo osam slučajeva odlazaka Sretčana pečalbara u SAD krajem XIX veka. Zabeleženo je i usmeno predanje o jednoj porodici iz Sredske, koja se pre sto godina iselila u Ameriku, ali da se njeno ime sačuvalo do danas u nekoliko sredačkih toponima.
U Tanaskovićevoj građi nalaze se značajni podaci o muslimanskom življu koji odlazi zajedno sa srpskim u Ameriku na rad. Iz Donjeg Ljubinja 15 to su: Šefket Kurteši, Ajvaz Muslimi, Redžo Sadiki; iz Lokvice 16 , karakteristične po znatnom broju velikih porodičnih zajednica, i muslimanskih i srpskih, radili su u Americi: Vujići Vebija i Ramadan, Duraki Redža i Muharem, Birdaini Ljatif i Adilj, kao i Mustafa Redžep; iz Planjana 17 četvorica muslimana otisnuli su se da rade u SAD i tamo ostali da žive, što je bila retka pojava za ovu populaciju. Posebno je istaknut primer Useini Kadrije iz Planjana, koji je kao dečak otišao u SAD na rad i, posle pedeset godina provedenih tamo, vratio se u zavičaj, i kao neženja od ušteđenog novca podigao sedam spomen česama sa pojilima za stoku. 18
Planjanac Rama Ramiz radio je početkom veka jednu deceniju u SAD, a po povratku kući od njega je poteklo desetak novih porodica u njegovom rodu. 19
U monografiji se nalazi nekoliko fotografija dobrovoljaca iz Sredačke župe na Solunskom i Zapadnom frontu, kao i grupni portret Sretčana, članova Sokolskog društva u Indijanopolisu. 20 Osim sokolske čete, Sretčani su osnovali i tamburaški orkestar 21 , zvani „Šara, kako sam zabeležila u Gornjem Selu kod Vučkovića.
Najzad, imali su u Indijanopolisu i svoju kreditnu zadrugu sa više od dvadeset članova. 22
Očigledno je da su se radnici iz Sredačke župe u Americi dobro i efikasno organizovali, prilagodivši se tamošnjim uslovima života. Međutim, ostali su privrženi zavičaju ne samo oni koji su tamo privremeno, odnosno povremeno radili (dolazili su kući na godinu dve svojoj porodici, a zatim se ponovo vraćali u SAD), već i oni koji su postali srpski Amerikanci ili američki Srbi. Verovatno nije zabeleženo sve o njihovim akcijama o slanju pomoći svojim zemljacima u seoskim zajednicama u Sredačkoj župi, ali imamo nekoliko karakterističnih podataka i o tome. Kulturnoumetničko društvo Srpski guslar osnovano u Sredskoj krajem tridesetih godina, imalo je i tamburaški orkestar, kao i pozorišnu sekciju 23 , što je bilo potpomognuto i novčanom pomoći iseljenika; u istom periodu osnovana je u Sredskoj i Narodna čitaonica sa skromnom bibliotekom, a priloge su i za ovu akciju davali povratnici iz Amerike (zabeleženo je da je za tu svrhu đ. Šipić priložio 50 dolara). 24 Godine 1929. osnovana je i u Sredskoj Sokolska četa. Ima dokumenata koji svedoče da su Sretčanima, njihovi zemljaci iz Amerike, slali novčanu pomoć i za druge svrhe, o čemu sam se uverila na terenu. U grobljanskoj crkvi Sv. Nikola, u Mušnikovu, nalazi se uramljeni spisak šest priložnika pomoći crkvi, nekadašnjih meštana iseljenika u SAD. 25 U Planjanu sam 1992. godine zabeležila od Aksentija Aksića (62 godine) da su, tridesetih godina, od svojih zemljaka iz Amerike dobili, novčanu pomoć za obnovu crkve, ali se selo dogovorilo da se od tog novca podigne školska zgrada da im deca ne bi pešice išla u školu do Sredske. Sačuvana je fotografija tog arhitektonski neobičnog, nevelikog zdanja, kojeg više nema. Na toj fotografiji pred školom je mali Aksentije sa svojim ocem. Na mestu te zgrade, pre dvadesetak godina, podignuta je nova školska grada. Stariji Planjani veoma žale što je srušen jedan spomenik kulture iz prošlosti njihove seoske zajednice, posebno zbog toga što je svedočio o bliskim vezama iseljenika sa svojim zavičajem. Naredni primer takođe ukazuje na očuvanje veza iseljenika sa zavičajem. Jula 1962. godine puštena je u rad česma u dvorištu školske zgrade u Sredskoj izgrađene još pre tri decenije. Na terenu na kom se nalazi ova zgrada nije bilo mogućno izgraditi česmu sa vodom za piće. O tom problemu, nekoliko godina ranije, razgovarao je direktor škole i pokoji đački roditelj sa jednim Sretčaninom iz čikaga (č. J. Sovtić). Sovtić je posle dvadeset godina života u SAD posetio stari kraj i predložio svojim zemljacima da u ime škole pošalju pismo Sretčanima koji žive u Americi i Kanadi, i obrazlože im … da su pare potrebne za dovođenje vode u školu, jer se deca pate za vodu. Sovtić je obećao da će se na osnovu tog pisma on lično postarati za priloge od naših iseljenika iz Amerike i Kanade. 26 Odmah po povratku u SAD, Sovtić u svom boravišnom mestu čikagu osniva fond za prikupljanje priloga. Spisak priložnika i iznos poklonjenih dolara iz jula 1957. višestruko je zanimljiv za iseljeničke teme: priložnika iz čikaga je 19, iz Indijanopolisa 9, iz Toronta (Kanada) 8; samo jedan je iz Slavonije, svi drugi su Sretčani. Ukupno je prikupljeno 334 dolara; a Sovtić je uz saglasnost nadležnih, uspeo da toj sumi priključi još 200 dolara, ostatka od rasformiranog društva Vardar u čikagu. Tako je za dovođenje vode poslato Sredskoj ukupno 534 dolara. 27 Razumljivo da je novčana pomoć iseljenih Sretčana bila nedovoljna da podmiri sve troškove izgradnje tog svojevrsnog školskog vodovoda. Međutim, to je bio značajan podsticaj da se konačno razreši problem nedostatka pijaće vode u sredačkoj školi, što je i ostvareno uz angažovanje opštinske službe za komunalne poslove.
* * *
M. M. Savić je orijentaciju sredačkih pečalbara da sve češće i u sve većem broju odlaze na rad u Ameriku obrazložio njihovom znatno većom zaradom u odnosu na
onu koju su donosili iz već uhodane pečalbe u Rumuniji (kao i u Srbiji do 1912). Pritom je istakao da je za Sretčane pečalba krajnja nužda radi opstanka. 28 Iz jednog dokumenta s početka veka vidi se da je, na primer, u Gornjem Selu, najvećem i najmnogoljudnijem naselju u Sredačkoj župi, bilo srpskih kuća bezemljaša. 29 Svakako da se može pretpostaviti da i oni koji su zemlju imali, nisu je imali dovoljno za prehranu mnogoljudnih porodica. Stoga je razumljivo što se u životnim pričama pečalbara pominje skromni život u Americi i kako se štedelo da bi se kupila zemlja. I nije slučajno što u porodičnim usmenim predanjima očuvanim do danas nalazimo čest motiv o punom fesu zlatnika, ili napoleona, koji je deda, odnosno pradeda doneo iz Amerike, kao i to da je tim novcem kupovana zemlja.
S obzirom na masovnost pečalbarskog rada sredačkih Srba u Americi u prvih nekoliko decenija XX veka, relativno je mali broj onih koji su zauvek ostali tamo. Vraćali su se svome zavičaju iz dalekog sveta i nadali se boljitku. Preživeli su nekako, uz žrtve i stradanja, i Drugi svetski rat i dočekali oslobođenje. Nije bilo više stare pečalbe, ali kod sredačkih Srba nema ni nove pečalbe, kako su nazvane savremene ekonomske migracije naših ljudi na radu u zapadnoevropskim zemljama.
Od sredine šezdesetih godina krenulo je iseljavanje sredačkih Srba u gradove po Srbiji, unekoliko i po Makedoniji. Nepotpuni spiskovi iseljenih porodica i rodova sačinjeni u okviru namernog uzorka iz Mušnikova, Drajčića, Živinjana i Planjana, pokazuju da su te migracije zadobile alarmantne razmere. Iz navedenih naselja iselile su se 102 porodice 30 . Ipak, nisu svi sredački Srbi zauvek napustili zavičaj. Mnogi nisu prodali kuće: borave u njima u vreme godišnjih odmora i školskih raspusta, takođe dolaze u vreme crkvenih odnosno seoskih slava.
Potomke nekadašnjih upornih, vrednih, izdržljivih sredačkih pečalbara zavičaj nije mogao da zadrži u novim uslovima, jer se i sam njihov zavičaj našao u nezavidnom položaju u decenijama koje su za nama.
OVERSEA MIGRATIONS OF THE INHABITANTS OF SREDAčKA ŽUPA
The topic of this work is migrant work of Sretčani in the USA. These migrations started in the end of the last century when the Sredačka Parish gained liberation from the Turks in 1912. They lasted until the Second World War. Some individuals went to work for several times and returned to their fatherland. These migrations resulted in a not big group of Sretčani moved and inhabited in Chicago and Indianopolis. These studies are based on authentic material published in the books of homeland writers and some of the materials were collected in the very area between 1989 and 1994.
Glasnik Et nografskog inst it ut a SANU, knj. XLVI
Bulletin of the Ethnographical Institute SASA, vol XLVI
Beograd 1997.
Miljana RADOVANOVIć
Etn ografski inst itu t SANU, Beograd
UDK 323.1 (=861) (73)
1 M. Radovanović, Iz proučavanja društveno g ž ivota u Šarplaninskim ž upama, Glasnik Etnografskog instituta SANU XLI, Beograd 1992, 147 155. U istraživačkom timu na multidisciplinarnom projektu Gora, Opolje, Sredska, ekonomske migracije stanovništva Sredačke župe, kao i tzv. staru pečalbu obradila je Svetlana Radovanović. V. monografiju Šarplaninske župe GOS antropogeografskoetnološke, demografske, sociološke i kulturološke karakteristike, Geografski institut „Jovan Cvijić“ SANU, Posebna izdanja 40/II, Beograd 1995, 300 304.
2 Milivoje M. Savić, Naša industrija, zanati i trgovina njine osnovice, stanje, odnosi, važnost, putevi, prošlost i budućnost , VI deo, Izd. Ministarstvo trgovine i industrije, Sarajevo 1925, 227.
3 đorđe Mikić, Društvene i ekonomske prilike kosovskih Srba u XIX i početkom XX veka Od čifčijstva do bankarstva , SANU, Posebna izdanja DLXXXVIII, Beograd 1988, 330.
4 T. S. čukalović, Sretečki rodoslov Rodoslovi familija sela Sredske kod Prizrena, XIX i XX vek, Niš 1989.
5 T. S. čukalović, Život je sećanje Kazivanja sta rih ljudi iz Sredačke župe i Prizrena, Sredska, Prizren, Niš 1991.
6 V. Tanasković, Sredačka župa, Priština 1992. Prekomorske migracije … GL. EI SANU XLVI (1997) 81
7 Z. Divac, Mount Šara Migrant Workeræs Life Stories About Interethnic Cooperation, Glasnik Etnografskog instituta SANU XLII, Beograd 1993, 103107.
8 V. Tanasković, isto, 91, 123, 137, 156, 172, 173, 332333. Iz poimeničnog spiska dobrovoljaca Solunaca navodim njihov broj po naseljima: Gornje Selo 9 dobrovoljaca, Drajčići 3, Živinjane 2, Lokvica 3, Mušnikovo 14, Planjane 8, Sredska 17. Od ukupno 56 dobrovoljaca tri su poginula a pet je ranjenih. Na zapadnom frontu bilo je 11 Sretčana dobrovoljaca, od kojih je jedan poginuo a jedan umro po dolasku kući od posledica ranjavanja.
9 M. Pavlović, Srbi u čikagu Problemi etni čkog identi te ta , Posebna izdanja EI SANU 32, Beograd 1990, 14.
10 Isto; M. LukićKrstanović, Novija proučavanja etni čkog identiteta američke i kanadske teorijske orijenta cije, GEI SANU XXXV, Beograd 1986, 6172; Isti, Srbi u Kanadi život i simboli identiteta , Posebna izdanja EI SANU 36, Beograd 1992.
11 čukalović, Život je sećanje…, 49 55. Pomene pečalbara u Americi nalazimo i u pričama drugih kazivača: 12, 29, 36, 38, 80, 83. Uporediti o životnim pričama Sretčana: M. Radovanović, Antropogeografska, etnografska i folklorna građa o Gorancima, Opoljcima i Sretčanima u izvornoj literaturi, Šarplaninske župe Gora, Opolje i Sredska, 246, 247, 254, 255. Prekomorske migracije … GL. EI SANU XLVI (1997) 83
12 Život je sećanje …, 31 34.
13 Rodoslov, 97.
14 A. Urošević, Šarplaninska župa Sirinić, Godišen zbornik knj.1, Filozofski fakultet na Univerzitetot, Skopje 1948, 141, 159. Prekomorske migracije pečalbara Sirinićana imaju isti tok kao i migracije Sretčana, Urošević navodi da je 49 Sirinićana pečalbara u SAD, dok ih u Argentini ima 12. U SAD ima ih najviše u gradovima Indijanopolisu, Klivlendu i Ahronu. Ne očekuje se njihov povratak jer su se tamo poženili i osnovali porodice. Ovo su podaci zabeleženi pri istraživanju 1938. godine.
15 V. Tanasković, Sredačka ž upa, 290.
16 Isto, 300.
17 Isto, 312.
18 Isto.
19 Isto.
20 Isto, 137, 172, 173, 91.
21 Isto, 123.
22 Isto.
23 Isto, 122.
24 Isto.
25 Svi su priložili po deset dolara, i to: Jovanović Nikola, Nestorović Krsta, Bilibajkić Grujo, Bajkić Dušan, Nedeljković Stanko, Nestorović Tomo ukupno 60 dolara, 19. januara 1931. godine. Priložnici su tražili da se njihov spisak urami i ostane u crkvi. Paun Jovanović je 15. marta 1966. godine prepisao i uramio spisak iz 1931. godine.
26 Slobodan Janković Sretčanin, Naša škola trinaest decenija primernog rada (1863 1993), Srecka 1994, 167168.
27 Isto, 171.
28 M. M. Savić, Naša industr ija …, 227.
29 đ. Mikić, Društvene i ekonomske prilike …, 226 227.
30 S. Radovanović, Ekonomske migracije …, 308 311.
