Sredinom XIV veka na tlu Evrope se pojavila jedna nova sila, koja će, kasnije, vekovima odlučivati o sudbini balkanskih naroda. U to vreme retko ko je mogao da pomisli da će se Osmanlije zaustaviti tek pod zidinama Beča.
Jedini su Srbi predvideli sudvinsku opasnost od nabujale turske matice. Iako i oni slabi, krenuli su van granica svojih zemalja da odlučnom bitkom preduprede neprestane nalete Osmanlija i jednom za svagda ih vrate u Anadoliju. Ipak, pod okriljem noći, između 25. i 26. septembra 1371. godine (po starom kalendaru), Turci su izveli prepad na neopreznu srpsku vojsku i potukli je do nogu.
Strahoviti poraza na Marici imao je dalekosežne posledice. Označio je početak propasti Srpskog Carstva. Pogibijom kralja Vukašina i despota Uglješe Mrnjavčevića, nesposobni car Uroš izgubio je oslonac svoje vlasti. Državu je zahvatilo bezvlašće, zemlja je opustela, zvladala je glad, strah i panika.
Ne dugo posle bitke, decembra iste godine, umro je i car Uroš. Njegovom smrću ugasila se dinastija Nemanjića. Bio je to kraj Srpskog Carstva.
Državu su razdrobili oblasni gospodari: Kraljević Marko, braća Jovan i Konstantin Dejanovići (Dragaši), đurađ Balšić, Vuk Branković, Nikola Altomanović, Lazar Hrebeljanović i drugi. Još uvek zvaničnog kralja, Marka Mrnjavčevića, nijedan srpski velikaš nije hteo da prizna za vrhovnog gospodara. Uostalom, kao prvi na udaru, on je zajedno s braćom Dragašima, bio primoran da posle Maričke bitke postane turski vazal.
Središte srpske države se pomerilo na sever, u oblast kneza Lazara Hrebeljanovića. Mudrim i dalekovidim državničkim potezima, knez Lazar se brzo izdigao iznad drugih velikaša i nametnuo kao naslednik Nemanjića. Veliki ugled je stekao kada je pomirio srpsku i carigradsku crkvu, čime je srpskom verskom poglavaru konačno priznata titula patrijarha.
Posle pobede nad Nikolom Altomanovićem (1371), u čemu mu je pomogao bosanski kralj Tvrtko, knez Lazar je proširio svoju neposrednu vlast na Rudnik i Zlatibor. Kasnije, 1379. godine, pripojio je i oblast Kučeva i Braničeva koje su pripadale Radiču Brankoviću. U svom najvećem obimu, oblast kneza Lazara se prostirala od izvorišta Južne Morave do Dunava, Save i Drine. Gospodario je celim Pomoravljem, s gradovima Nišem, Kruševcem (prestonica), Užicem i rudarskim središtima Novim Brdom i Rudnikom. Pored Lazara, najveći srpski velikaši su bili njegovi zetovi Vuk Branković, gospodar Kosova i Skoplja i đurađ Balšić u Zeti. Obojica su kovali novac sa svojim likovima, što je govorilo o njihovoj potpuno samostalnoj vlasti. Knez Lazar nije imao ni dovoljno moći, ni dovoljno vremena da ih potčini, i na taj način, možda ujedini srpsku državu. Sve njegove državotvorne napore zaustavili su Turci.
Na Lazarevu oblast prvi put su napali 1381. godine, deset godina posle Maričke bitke. Tada su ih na Dubravnici kod Paraćina potukli vlastelinci Crep i Vitomir. Kasnije su Turci zauzeli Niš (1386), ali ih je Lazar sačekao i suzbio kod Pločnika. Širenje Osmanske države i sve češći turski upadi upozorili su kneza Lazara da se neminovno približava vreme odlučne bitke.
Bitka se dugo i pažljivo pripremala na obe strane. Koliki značaj su joj dali i Srbi i Turci vide se po tome što su vojske predvodili sami vladari. Za poprište su odredili kosovsku ravnicu. Boj je započeo u vidovdansko jutro, u utorak 15. juna 1389. godine (28. juna po novom kalendaru). Ako se kao odrednica uzme Muratovo tulbe, vojske su se sukobile negde blizu sastava Laba i Sitnice. U početku su Srbi imali vidnog uspeha. Vuk Braković, koji je zapovedao desnim krilom, potpuno je razbio odrede Muratovog sina Jakuba. Lazar je bio bitku u centru, odakle se jednog trenutka verovatno odvojio plemić Miloš, koji se prema predanju prezivao Obilić, i krenuo u turski tabor da ubije sultana Murata i reši bitku. Da bi nekako dospeo u njegovu blizinu, pretvarao se kako hoće da se preda. Kada su ga priveli, istrgao je mač i zario ga u sultana. Posle Muratove smrti nastala je zbrka u kojo se najbolje snašao njegov drugi sin Bajazit. Naredio je da se prikrije sultanova smrt, i istovremeno, pogubio je Jakuba kao mogućeg pretendenta na preto. Potom je sabrao sve turske snage, učinio odlučni juriš i preokrenuo situaciju na bojištu. Zarobio je kneza Lazara i odmah ga pogubio. Među retkim plemićima koji su izbegli smrti, nalazili su se Vlatko Vuković i Vuk Branković. Narodno predanje je potonjeg osudilo za izdaju i dogovor s Turcima. Iako o izdaji nema potvrde u izvorima, docniji potezi Vuka Brankovića i njegovih sinova govore da se tradicija ne bi smela olako odbaciti.
Smrt sultana Murata i činjenica da su se Turci odmah povukli, stvorili su utisak da su Srbi izašli iz bitke kao pobednici. Evropa je slavila hrišćansku pobedu. Ipak, posledice bitke su bile porazne po Srbe. Izgubili su cvet svog plemstva i veliki deo vojske. Pogibijom kneza Lazara, koji je jedini pokušavao da zaustavi proces raspadanja srpske države, zemlja je dovedena na ivicu katastrofe. Pravi ishod Kosovskog boja možda nikada neće biti rasvetljen zbog oskudnosti i neusaglašenosti savremenih izvora i brzo stvorene legende kojoj su već u XV veku podlegli potonji hroničari. Kakav god da je bio, predanje ga je prihvatilo kao porez, što je potpuno razumljivo ako se sagleda u svetlu izgubljene slobode, grčevite borbe za poslednje ostatke države i početka nepreglednog niza beznadnih seoba. Srbija nije propala na Kosovu, ali je ova ključna bitka okrenula njeg istorijski razvitak u drugom pravcu.
Kosovska bitka i Lazarev izbor Carstva nebeskog prerasle su u legendu koju je narodna tradicija sudbinski vezala za srpskog čoveka razvivši kolektivno osećanje odgovornosti i uzdignuvši ga na visinu moralne obaveze okajanja greha, ne molitvom, nego svesnom borbom. Simbol Kosova se vremenom oblikovao u posebnu etiku, koja je, uz pravoslavnu crkvu kao osnovnog nosioca, često bila jedini element svesti zajedništva, obeležje pripadnosti jednom narodu dugo rasutom po okolnim carstvima. Postao je simbol otpora tuđoj religiji i kulturi, koje su se uporno i sistematski trudile da Srbe potčine, progutaju i pretope, pre svega duhovno, uništavajući sve što bi ih podsećalo na njihovu postojbinu i nacionalni identitet. Kosovski mit je u toku proteklih vekova bio toliko čvrsto usađen u narodnu svest, da je postao osnovno i trajno obeležje jednog mentaliteta, i kako se pokazalo, neugasivo nadahnuće, strahovit unutrašnji naboj u svim oslobodilačkim pokretima, ustancima i ratovima, naročito u XIX i XX veku.
Navikla na uspehe, srpska vojska je smelo, ali i nepromišljeno krenula na „izgnanije Turk“. Predvodili su je braća Mrnjavčevići, kralj Vukašin i despot Uglješa. U toku noći, između 25. i 26. septembra 1371. godine, Turci ih iznenadiše i potukoše.
Posledice Maričke bitke su bile katastrofalne. „I tolika nužda i zlo ljuto obli sve gradove i krajeve zapadne, koliko ni uši slušaše ni oči videše. Prosuše se Ismailćani i poleteše po svoj zemlji i jedne od hrišćana mačem klahu, druge u ropstvo odvođahu. Takva glad bi po svim krajevima, kakva ne bi od postanka sveta. I uistinu, tada živi oglašavahu za blažene one koji su ranije umrli“. (Starac Isaija)
Velikaši razdrobiše carstvo. Zvanični kralj Marko nije imao nikakve stvarne vlasti, izuzev u svojoj oblasti.
U narodnom predanju Kraljević Marko je potao oličenje nepobedivog junaka, koji je život posvetio borbi protiv turskog zuluma. Kraljević Marko je podigao manastir posvećen sv. Dimitriju, koji je poznat kao Markov manastir. Nalazi se u selu Sušici, nadaleko od Skoplja.
Kraljević Marko je živao od 1335. do 1395. godine. Poginuo je u bici na Rovinama, boreći se na strani Turaka.
Manastir Svegot Andreje je zadužbina Andrejaša, sina kralja Vukašina i brata kraljevića Marka. Podignuto je 1389. godine.
Knez Lazar se državotvornom politikom nametnuo kao naslednik dinastije Nemanjića. Međutim, sve njegove napore oko ujedinjenja Srbije, prekinuli su prodori Osmanlija.
Zahvaljujući brizi monaha, čuvara srpske tradicije kroz tursko ropstvo, ostala je sačuvana svilena odora kneza Lazara.
Carigradska crkva je anatemisala srpsku kada se ova samovoljno uzdigla u rang patrijaršije. Zaslugom kneza Lazara skinuta je anatema, dve crkve su izmirene, a srpskom patrijarhu je priznata titula.
Knez Lazar je oživeo duhovni život u Srbiji. Podigao je manastir Ravanicu 1375-77. godine, kao svoju zadužbinu i budući mauzolej.
Kao vladar koji je nastavljao tradicije Nemanjića, knez Lazar je bogato darivao Hilandar.
I u prestonom gradu Kruševcu, knez Lazar je 1376. godine podigao zadužbinu, Lazaricu, crkvu posvećenu Svetom Stefanu Prvomučeniku.
Ljubostinja je zadužbina i grobno mesto knjeginje Milice. Sagrađena je od kamena, neposredno pre Kosovske bitke 1389. godine. Lazareva vlastela je, takođe, predano podizala zadužbine. Braća Musići, Lazar i Stefan, bili su sestrići kneza Lazara.
Iako je period između 1371. i 1389. godine bio vrlo kratak, buran i nepredvidiv, srpski plemići su podigli mnoge crkve i manastire, koji su živopisci bogato oslikali.
Kosovska bitka se urezala u narodno pamćenje kao središni događaj čitave sprske istorije. U veoma brzo nastaloj legendi opisan je, u detaljima, sam tok bitke, kao i mnogi događaji pre i posle nje. Predanje, koje je tokom vekova bilo prenošeno s kolena na koleno i obogaćivano novim pojedininostima, uzeto je kao osnova za prikaz Kosovske bitke, premda ono nije i istorijski potvrđeno.
Veče uoči bitke, knez Lazar je priredio večeru za svoju vlastelu i tom prilikom održao čuvenu zdravicu, na kojoj je izrazio sumnju u odanost Miloša Obilića.
Borba je počela u rano jutro, u utorak 15/28. juna 1389. godine.
Miloš Obiliš ispunjava zavet i ubija sultana Murata. Srbi su imali prednost u početku bitke, naročito kada je Miloš ubio sultana Murata.
U gornjem delu minijature je ranjeni Murat koga pridržavaju sluge. Ispod, turci ubijaju Miloša Obilića. Okolo su posvuda glave posečenih ratnika.
Prisebni turski princ Bajazit uspeo je da prikrije očevu smrt i suzbije srpsku vojsku koja je imala početne uspehe. Kraj bitke je počeo da se nazire kada su Turci zarobili i pogubili cara Lazra.
Monahinja Jefimija, negdašnja despotica Jelena Mrnjavčević, ovekovečila je svoju zahvalnost knezu Lazaru vezući srebrnom i zlatnom niti po crvenom atlasu jedan od najpoetičnijih tekstova srpske srednjovekovne književnosti.
Na polju Kosovu je ostao mramorni stub da svedoči o velikoj srpskoj pogibiji.
Hronološka tablica
1371 – (26. septembar) Bitka na Marici. Pogibija kralja Vukašina i despota Uglješe Mrnjavčevića
– (4. decembar) Smrt cara Uroša
1373 – Knez Lazar pobedio Nikolu Altomanovića i pripojio deo njegovih oblasti (Rudnik, Zlatibor)
1375 – Carigradska crkva priznala srpskom verskom poglavaru titulu patrijarha
– Smrt patrijarha Save IV i ustoličenje Jefrema
1379 – Ustoličenje patrijarha Spiridona
– Knez Lazar potukao Radiča Brankovića i pripojio Kičevo i Braničevo
1381 – Lazareva vlastela Crep i Vitomir porazili Turke na Dubravnici kod Paraćina
1386 – Murat I osvojio Niš. Knez Lazar pobedio Turke u bitki kod Pločnika
1389 – (15/28. juni) Bitka na Kosovu. Pogibija kneza Lazara i sulatana Murata
“ Litera “ i “ Matica Srba i iseljenika Srbije “ , BEOGRAD
