Bio je živi spomenik i ideal, i možda je to jedan od razloga zašto danas zloupotrebljavaju i grde Načertanije
U subotu 28. januara 2012. godine navršilo se dvestotine godina od rođenja Ilije Garašanina, jednog od trojice najvažnijih i najznamentijih srpskih državnika 19. veka. Američki istoričar Dejvid Mekenzi tvrdio je da je Garašanin bio balkanski Bizmark.
Garašanin je bio izdanak mladog pokolenja ustavobraniteljskih političara. Prvi moderni srpski konzervativac. Tokom tri decenije – od 1842. do 1867. godine – vodio je ili vršio presudan uticaj na Kneževinu Srbiju. činio je to kao ministar unutrašnjih dela, kao predsednik vlade, kao širom Evrope uticajni podanik koji nikada nije bio poslušnik. Garašanin je prvi naš političar koji je počeo da se sistematski i na moderan način stara o stvaranju jedne nove evropske srpske države. Boreći se za oslobođenje srpstva radio je i na oslobođenju naših suseda. U tom svom radu sarađivao je sa Grčkom i Rumunijom, ali i sa nacionalnim pokretima Poljaka, Bugara, Hrvata, sa arbanaškim begovima i hercegovačkim fratrima…
Pored nekoliko sasvim modernih planova, pisanih po uzoru na Macinijeve programe italijanskog ujedinjenja a savremene grčkoj Velikoj ideji, Garašanin je vodio srpsku vladu u vreme stvaranja prvog slobodnog saveza balkanskih država. Prvi balkanski savez, čiji je Srbija bila stožer – pošto su sve druge države sa njom potpisale sporazum, ali ne i međusobno – okupio je do 1868. godine kneževine Srbiju, Crnu Goru, Ruminuju i kraljevinu Grčku.
UZOR KONZERVATIVCIMA Garašanin je pokušavao da Srbiju vodi u napeto vreme tihog nadmetanja evropskih sila. Bio je prijatelj diplomata evropskih država. Britanski konzul Fonblank je među srpskim političarima najviše cenio Garašanina, a ovaj je – bez obzira što je verovao da je njegov britanski prijatelj ni manje ni više nego lud – za vreme Svetoandrejske skupštine svoju arhivu sklonio upravo u britanski konzulat. Garašanin je 1853. smenjen pod pritiskom svemoćnog ruskog admirala kneza Menšikova upravo u vreme kada je ovaj svojom misijom u Carigrad izazvao Krimski rat – najveći sukob 19. veka. Ipak, sa promenom ruske politike u Sankt Pererburgu su ovog konzervativca prestali da posmatraju kao revolucionara. Do pred kraj života Garašanin se čak okumio sa ruskim konzulom u Srbiji Šiškinom.
Ilija Garašanin je bio političar i kao takav imao je mnoge mane: njegove greške, posebno kad je reč budućnost Balkana i Srbije i brzini promena do kojih će u narednim decenijama doći, nesumnjive su i retko ih spore. Za savremenike je ipak ovaj visoki i mirni čovek – koji je kao vođa ustavobaniteljskog prevrata poštedeo život zarobljenim obrenovićevcima, koji su mu ubili oca i brata, koji, i pored toga što su Garašani bili viđeni kao četvrta srpska dinastija, nikada nije pokušao da se domogne trona, koji je prodao porodičnu kuću kako bi školovao sinove, a vernost obnovljenim Obrenovićima dokazao tako što je na vest o atentatu na kneza Mihaila pojurio da brani vladu – mada je bio smenjen – umesto da ode do mesta zločina gde mu je javljeno da je poginuo i njegov sin (koji je tada ostao ranjen) – bio živi spomenik i ideal.
Možda je to jedan od razloga zašto danas zloupotrebljavaju i grde Načertanije, u čijem je pisanju Garašanin možda samo učestvovao, a čiji sadržaj je danas potpuno poznat, nesporan i nema veze sa gnusnim optužbama i neistinama koje slušamo otkako se Austrougarska početkom 20. veka namerila da prvo lažima ubije Kraljevinu Srbiju i Kneževinu Crnu Goru, pa do današnjih kleveta nekih haških esperata i izvesnih verskih vođa.
SPORAZUM SA CRNOM GOROM Ovom prilikom, u čast dva veka rođenja ovog velikog Srbina, Balkanca i Evropljanina, treba spomenuti da su vlade koje je predvodio pomagale kako bugarskog revolucionara Rakovskog, čiji je list Dunavski labud štampan u Beogradu, tako i hrvatskog preporoditelja Ljudevita Gaja. Sa hiljadu dukata godišnje srpska vlada je 1849. počela da pomaže crnogorskog vladiku. Vladika Rade pisao je 1850. godine Garašaninu: Najviši je amanet i svetinja naša, posle imena Dušanova, ime Karađorđevo, ko je ovome imenu protivnik taj nije Srbin, no gubavi izrod srpski.
U prepisci Garašanina i kneza Danila spominje se rad na svetoj narodnoj stvari. Srbija je oktobra 1866, u vreme kada je Garašanin bio njen prvi ministar, sa Crnom Gorom potpisala sporazum prema kome je zajednički cilj bio da knjaz Nikola Crnu Goru pridruži Srbiji. Zauzvrat dobio bi prinčevsku titulu, godišnje izdržavanje od 20.000 dukata, bilo bi poreskih obzira prema stanovnicima Crne Gore, četvrt veka ne bi bili regrutovani u stajaću vojsku, a orden Danila Prvog za vojne zasluge postao bi najviše državno odlikovanje.
Toliko o Garašaninu i njegovoj viziji – u kojoj, kako vidimo, nije bio sâm – o dvestagodišnjici njegovog rođenja.
