Molim, zamenite uvodni tekst. S obzirom da je ovaj krataaaak, možda ga treba svesti u okvir samo na prvom stupcu? Hvala/:
Poštovani čitaoci, hvala. Nova pošiljka pisama „ispunjava uslove“, kako su naši etnolozi zamolili prošlog utorka. Ali, i ovog puta mole za još jednu dozu strpljenja, jer su na velikoj muci – između „Scile i Haribde“: na jednoj strani da ponude odgovore na što veći broj pisama, na drugoj da njihova stručna objašnjenja budu što potpunija, a to traži prostor. To je razlog što na ovoj strani donosimo nekad samo tri njihova odgovora, najčešće četiri, a retko da ih bude i pet.
Iz Toronta (Kanada), piše nam g-đa Dušanka Starac-Asić (ili Ašić, možda i Ajić – nije sasvim čitko, a sva tri prezimena postoje), rodom iz Novog Karlovca, nekadašnjih „Sasa“, u Sremu, interesuje se za devojačko prezime Starac. O svom poreklu, nažalost, ne zna gotovo ništa, jer joj je otac umro pre nego što se rodila, a stričevi, mlađi od njega, nisu pamtili porodično predanje. U selu ih, međutim, nazivaju i čarapići odnosno Voj(i)ni, prema pretku Voji čarapiću koji je bežeći od Turaka „došao iz Srbije“. U selu su ga primili „starica i starac“, od kojih je „nasledio malu kuću, te u znak zahvalnosti uzeo prezime Starac“. čitateljka ne zna da li su ovi stari bili Srbi, odnosno pravoslavni, kao ni koju su krsnu slavu slavili njeni preci čarapići.
Ipak, i iz ovako oskudnih podataka, usuđujemo se da iznesemo nekoliko postavki mogućeg rešenja njenog porekla. Nemamo podatke za Srem, ali su porodice s prezimenom Starac zabeležene u bliskoj Šajkaškoj, na prostoru između leve obale Dunava i ušća Tise: 1755. u čurugu, a 1794. u Botošu. Postoji i prezime Staraš, što smatramo pisarskom omaškom, u Šancu, zatim Starački u Starom Bečeju, a Starčevi u Gospođincima, Nadalju, Turiji, Šajkašu i Šancu Koviljskom. Znajući za narodsku praksu skraćivanja prezimena i administrativno izostavljanje nastavka ić, odnosno preinačavanje u porodični nadimak, sigurni smo da su svi ovi oblici nastali od prezimena Starčević. Zna se da su se te familije, kao i brojne druge, od početka do druge polovine 18. veka, naseljavale iz zapadnih krajeva – Like, Banije, sa Korduna i iz Dalmacije. Posebno, između 1776. i 1885, kad je u Sase, Belegiš i Surduk došlo 365 familija sa 3.192 „duše“, od kojih je 159 pripadalo svešteničkim porodicama. Vrlo je moguće da se upravo i na njih odnosi ocena graničarskog službenika koju prevodimo s nemačkog da je to „izuzetno divalj i nepokoran elemenat“!
O Starčevićima sad ne možemo opširnije pisati jer je to veliki broj familija srpskog porekla koje su krenule od Pljevalja, preko Bosne do Pounja, pa spomenutih krajeva uskočkih posada i Vojne granice. Dok su u starom zavičaju slavili Sv. Luku, u međuvremenu su menjali krsna imena i tako ovde slavili Jovanjdan, Aranđelovdan i Nikoljdan, a neki su se pokatoličili i denacionalizovali, i izjašnjavali se kao pripadnici etničke grupe Bunjevci, odnosno potpuno kroatizovali.
čarapići su, pak, takođe znamenita srpska familija. Poreklom su Kuča, po jednom predanju od bratstva Drekalovića, a po drugom od bosanskih Miloševića koje su smatrali „Novljanima“ (od njih je i veći broj drobnjačkih bratstava). U svakom slučaju, bili su imućni i jaki dok ih Turci, negde pre tri veka, nisu „uzeli na zub“. Naime, prema jednoj presudi turskog kadije morali su za ubijeno pašino pseto da plate kaznu od „500 groša“ koje su, umesto u kesi, predali „u čarapi“, pa ih otad Turci prezovu čarapići. Uviđajući da se ipak moraju iseljavati, krenu ka Srbiji. Usput se jedna grana zadrži na Starom Vlahu i tu od njih postanu Stanišići, druga siđe niz Drinu do Mačve u selo Noćaj – od njih je po predanju bio veliki junak iz Prvog ustanka Stojan čupić, treća ostane na Rudniku, u selu Rakova, a četvrta dođe do Beograda, u selo Beli Potok.
U vreme Kočine krajine (1787-88), jedan od dvojice braće, Vasa, javi se kao frajkor (dobrovoljac), a u Prvom srpskom ustanku postao jedan od najviđenijih vojvoda. 1804. godine se presele u Ripanj, ali su ostali bez potomstva, pa prezime preuzme jedan domazet Nikolić, koji je kao sluga došao od Trstenika. Svi su slavili đurđevdan osim ovog prizećenog, koji je zadržao svoju slavu, đurćic. U zavičaju, u Kučima, ostane samo jedno zadružno domaćinstvo, u selu Ubalac.
Po svemu sudeći, u Srem je prešla jedna od porodica iz Mačve, ali je teško utvrditi u kojem od talasa migracija, posle 1739. ili u vreme spomenutog austro-turskog rata krajem 80-ih godina, ili nakon sloma Prvog ustanka, 1813. U svakom slučaju, bili su borbeni i ugledni ljudi, pa jedan od njih, Voja, bi rado prihvaćen u porodicu koja je već imala kraći oblik prezimena Starčević – Starac. Neka onda, kao lepo predanje, ostane da je to bila porodica dvoje starih ljudi.
Iz Švajcarske (ne navodeći adresu), javlja se inž. Dragoslav M. Kandić, rodom iz zaseoka đeren, kraj Niša, koji slavi Sv. Luku. Navodi da su se tu doselili 1903, iz mesta Krstac u Sjenici, a beleži i imena predaka, sve do čukundeda. Interesuje ga odakle su došli u Sjenicu i da li su u nekom srodstvu sa familijama sličnih prezimena: Kadić, Kondić i Kodić. Kaže da „kraj Mostara u Bosni“ ima selo u kome se svi prezivaju Kandić.
Da počnemo „od kraja“. Kandića zaista ima „kraj Mostara“, u selu Međine, u Mostarskom Blatu (u Hercegovini), ali im se ne zna poreklo, a slave Nikoljdan. Sva navedena prezimena, osim nekoliko istih glasova, nemaju ništa zajedničko.
Prezime Kandić je, van svake sumnje, matronimičko, prema nekoj čestitoj udovici Kandi. Kanda je kraći oblik od Kandosava (kako se, po narodnoj pesmi, zvala sestra cara Dušana) ili od Kandakija, od izvornog novozavetnog grčkog imena. Ne možemo reći da li je po njoj dobila prezime familija potomaka doseljenika iz nevesinjskog kraja, iz koje se jedan udovac, u Vranešu kod Kolašina, oženio sestrom odnosno rođakom kaluđera Srbljanovića koja se ovako zvala. Ima i verzija da je taj kaluđer uzeo pretka Kandića kao nahoče, doveo ga svojima, a posle priženio spomenutom Kandom.
Kandića iz Drobnjaka ima i u Pivi (u Stabnima i Kovačima), slave Jovanjdan. Stabnjani su, po predanju jedna grana Tufegdžića, a prezime takođe duguju jednoj Kandi, u ovom slučaju udovici nekog Staniše Tufegdžića. Od Kandića iz Pive su, verovatno, i oni u užičkoj Crnoj Gori, u selu Drenovica, kao i Kandići u Bakincima, samo što oni slave Sv. Nikolu. Ima ih i u Donjem Dragačevu, u Dučalovićima i Grabu (ali nema podatka o slavi).
Kandići u Kačeru, u selu Reljinci, slave Aranđelovdan (ranije Lazarevu subotu), u Levču slave jesenju Svetu Petku, a preslavljaju letnju. U Lepenici, u selu Opornica, slave isto Sv. Petku, ali imaju predanje da su se sredinom 18. veka doselili iz okoline Prištine. U kosmajskom selu Rogača, Kandići su velika i imućna familija. Slave Sv. Nikolu, a doselili su se od Niša početkom 20. veka. U Kuršumliji, u Krivaji su Kandići, kolonisti sa Kosova, gde su kolonizovani u selo Bariljevo 1931.
Kandića ima dosta i u Bosni. Slave nekoliko raznih krsnih imena. U Dubravici (Srebrenica) i Rakovcu (Maglaj) Sv. arhiđakona Stefana, u Vlasenici, Jeremićima i Golićima (kod Vlasenice) Sv. Jovana, a „nikoljštaci“ su u Visokom, Cikotama i Braincima (Vlasenica), Baljaniću (Doboj), Vinskoj i Liješću (Derventa).
Da zaključimo. Sudeći po krsnom imenu, Kandići našeg čitaoca najverovatnije su od rovačke grane (od Kolašina). A zaselak đeren jeste relativno blizu Niša, ali je na levoj strani Južnog Pomoravlja
Iz Toronta (Kanada) javio nam se g. Miloš Novaković, rođen (pre Drugog svetskog rata) u selu Veliki Broćanac, kod Klisa u Dalmaciji.
Ako znamo da je Novak staro srpsko ime, potvrđeno u pisanim dokumentima još od srednjeg veka, a tokom vremena postalo omiljeno u narodu kao ime čuvenog Starine, kovača narodnih pesama o Kraljeviću Marku, jasno je zašto se javljalo takoreći širom srpskog etničkog prostora. Otud i pojava mnogih prezimena izvedenih od njega: Novaković, Novakov, Novakovski, koja su mogla nastajati sasvim nezavisno, na raznim stranama i u razna vremena, neka i sasvim skoro. Ali, imajući na umu i „veliko raseljenje“ našeg naroda, ne mogu se i ne smeju isključiti kao mogući ni slučajevi da se radi o istom poreklu. Naravno, tu nam, pa i to tek delimično i sporadično, mogu pomoći podaci do kojih se može doći o konkretnim porodicama.
I zaista, u našim dosadašnjim istraživanjima, Novakoviće smo nalazili u svim srpskim krajevima, sa različitim slavama i doseljene iz različitih zavičaja. Samo u Srbiji, na primer, „poreklom od Sjenice“, sa slavama đurđic, Sveti Mrata i Sveti Nikola, „iz Crne Gore“, sa slavama „Petkovica“, u Polimlju i Potarju sa slavom đurđevdan, u drugim predelima i nepoznatog porekla i drugih slava (Sv. Avramije, Sv. Alimpije, Sv. Nikola, Sv. Simeun i ćirilovdan), ili sasvim novi Novakovići koji su to prezime dobili po dedi! U Bosni je povelik spisak Novakovića takođe raznih slava. Prema crkvenim knjigama s kraja devetnaestog veka, slavili su Aranđelovdan, đurđevdan, Sv. Ignjatija, Sv. Jeremiju, Sv. Jovana, Sv. Nikolu, Sv. Stevana itd.
Ističemo da se kao češća slava javlja Sv. Mrata, koji je u četvrtom veku bio episkop u Turu, u Francuskoj, tada i još vekovima jedinstvene (nepodeljene) hrišćanske crkve. U „Žitijima svetih“, za ovaj datum se spominju, međutim, Sv. Mina, Sv. Mina Viktor i Vikentije đakon, knez srpski i Sv. mučenik Stefan Dečanski, Kralj srpski i drugi, dok džepni kalendar SPC-a lakonski sažima svetitelje samo na Sv. Minu i Sv. kralja Stefana Dečanskog. Dodaje, pošto ima popularnu namenu, i Mratince.
U narodu se, međutim, posebno navodi da je tu i Sv. Mrata, i sam praznik i prva od „vučjih slava“ (kao i Sv. Sava), iako će, u novije vreme, većina kršnjaka radije reći da im je slava Sveti Stevan Dečanski. Pravoslavni crkveni kalendar spominje i Sv. Martina (narodski Mrata), ali ne na crkveni datum nego 25. oktobra. Bio je poštovan kao čudotvorac koji je i mrtve vaskrsavao, pa je proglašen za svetitelja. Kasnijim raskolom, istočna, pravoslavna crkva više nije isticala njegov svetiteljski značaj, ali je u narodu ostao omiljen. Ipak, mnoge familije su ga zamenile drugim svetiteljem odnosno praznikom, prvenstveno od tzv. stočarskih slava zimskog perioda, pa su je tako promenili i mnogi Novakovići.
Zna se da su u Podibru i Gokčanici, u selu Kovači, nekad živeli Novakovići, a postoji i toponim, naselje Novakovac u Ribnici. Ima i toponima Novaković ili Novak, a familijama nema traga. Tako u Pivi ima Novakov Bunar, a u Staroj Crnoj Gori Novakov Brijeg u Bjelošima i Novakov Kam u Bajicama. U selu Galičniku u Mijacima (Makedonija) zabeležen je toponim Novačko Rečište. (Ovo je najstarije selo u okolini i svi slave Petkovicu. Po predanju, doseljeni su sa Kosova.) U zapadnoj Bosni, u Uncu, ima samo toponima kao uspomena na Novakoviće koji su i ovde boravili u prolazu: Novakovo Brdo, Novakova Glavica.
Međutim, u Popovom polju ima i toponim Novakuše za njive u Tuljima, ali i spomen na izumrle Novakoviće u Radetiću i druge, iseljene iz Broćanca u Primorje.
U Konavlima Novakovića ima u ćilipima i Novici. Odatle su išli na sever prema Dalmaciji i Lici, ili u Bosnu, centralnu ili Krajinu.
Kao što je evidentno, u zapadnu Bosnu su se doseljavali iz susednih oblasti Like i Dalmacije, tako da ih i tamo ima. U gospićkom području se spominju Novakovići kao starosedeoci Brinjani i Otočani. U staroj tvrđavi Vrebac spominje se u popisu 1701. godine čak 13 kuća Novakovića. U Udbinskoj oblasti u popisu iz 1712. godine spominju se Novakovići u 10 kuća. U Popini (zrmanjsko područje) bilo ih je 39 kuća, po popisu iz 1700. godine. U srpskom području u Kupinovu, tri kuće Novakovića. U Osrecima i Dabašnici po četiri kuće, u Brotnju tri, u Kninskom Polju 10. Svi, doseljeni iz Bosne u 16. veku, slave Jovanjdan (iz ove porodice su „protopop“ Jovo Novaković, kome je došao Dositej Obradović, i budimski vladika Dositije Novaković iz 18. veka).
Na prelaznoj teritoriji prema Bosni uglavnom su bile nastanjene porodice iz oblasti koje su administrativnim putem pripale Lici ili Dalmaciji.
U čitavoj Hrvatskoj ima nebrojeno mnogo porodica Novakovića, jer su se, posle razvojačenja Vojne granice, raseljavale i kupovale jeftinu i bolju zemlju, naročito oko Bjelovara i u Slavoniji.
Dosta Novakovića ili Novaka je prešlo na katoličanstvo, kao i na islam u Bosni.
U Makedoniji ih je bilo raseljenih posle Kosovske bitke, a i docnije kad su ih albanski rodovi potisnuli iz Raške i Kosova i Metohije. Administrativno su menjana prezimena na ski ili ov, pa su postajali Novakovski ili Noveski.
Ako se podsetimo da se kovač Novak Brajović spominje u spisima kotorskog arhiva s kraja 14. veka, poreklo Novakovića može da seže u ovaj srednjovekovni grad, ali oni u njemu nisu bili starosedeoci građani, nego su došli iz crnogorskog zaleđa. Ako tome dodamo i njihovu najčešću slavu, Mratindan, koju su, i pre dolaska Turaka, donosili iseljenici iz današnje severne Albanije, od Berata – srpskog Belgrada, pa i s juga, od Skadra, odnosno Kuča, u koje su se takođe sklonili potomci Mrnjavčevića, može se reći da koreni Novakovića sežu do tih krajeva. Iz Kotora su, zatim, preko zaleđa i preko Broćna u zapadnoj Hercegovini, gde su se nešto duže zadržali, išli dalje. Jedna grana je stigla u Popovo Polje, ali ni tu nisu trajno ostali, nego su krenuli na severozapad. I, kako to Cvijić reče, „iseljenici nose, kao puž kućicu, imena svog sela, kraja, potoka, planine, kadšto i celog predela“, tako su i ovi Novakovići poneli ime rodnog sela i tako nazvali svoje novo naselje kod Klisa – Veliki Broćanac. Odatle su se vremenom razilazili u druga sela Dalmacije, u Pounje, u Liku, Slavoniju i dalje, do Karpata, dokle god se prostirala Vojna granica.
