Majski prevrat – rubrika mladog istoričara Rastka Vujića

Građani Beograda su se probudili 29. maja (12. juna) 1903. godine vestima da su ubijeni kralj i kraljica. Mnogi su već tokom noći znali da se nešto opasno dešava. Iz dvora se čula buka, zvuci nervoznog dranja i pucnjava pištolja. Koliko god šokantno, nažalost, ovo nije bio prvi regicid u savremenoj srpskoj prošlosti. Knez Mihailo je ubijen 29. Maja (12. juna) 1869. godine na Košutnjaku. Njegov naslednik, Kralj Milan je bio žrtva nekoliko pokušaja atentata od kojih su najpoznatiji Smederevska podvala 1882. godine, atentat iz 1888. godine u Sabornoj crkvi i poslednji 1899. godine, kada je Stevan Knežević ranio bivšeg kralja. Sa druge strane, iako šokantni u celoj Evropi, regicidi (ili atentati na državne zvaničnike kao takvi) su od 80tih godina XIX veka bili uobičajeni. Domaća i evropska javnost su danima bile konstantno obaveštavane o svim gnusnim detaljima Majskog prevrata. Istoriografija je puna radova koji osvetljuju događaje iz dvora te večeri, od kojih bih izdvojio pisanja profesorke Snežane Rajić i istoričara Vase Kazimirovića.

Univerzalno je prihvaćeno među istoričarima da kralj Aleksandar Obrenović, godinama pre prevrata, nije uživao veliku podršku među svojim najbližim podanicima.

Od početka „samostalne” vladavine, Aleksandar je uglavnom vladao despotski, kršio ustav i ignorisao savetnike. Rušenjem trećeg namesništva, kralj je oborio liberalnu „legitimno izabranu vladu”. Ovaj primer vladarske samovolje je model po kojem je Aleksandar vladao.

Nijedna od osam vlada u narednoj deceniji nije trajala ceo mandat. Pod uticajem svog oca, kralja Milana koji se vratio u Srbiju, Aleksandar je uspostavio neutralne vlade sa ciljem da sruši političku moć radikala. Neutralne vlade su bile sačinjene od javnosti manje poznatih pojedinaca, direktno potčinjenih kralju, ne partiji. One su uglavnom bile manjinske, nepopularne i često su bile poprište sukoba različitih političkih struja (liberala i naprednjaka, kralja Milana i kralja Aleksandra). Kako bi neometano sprovodio svoju politiku, Aleksandar je krajem maja 1894. godine izvršio novi državni udar, ukinuo Radikalski ustav i vratio Namesnički ustav iz 1869. godine. Potom je kroz neutralnu vladu Nikole Hristića ponovo „oterao” oca iz zemlje. Ipak, neutralne vlade su se dokazale kao neuspešne. Nisu imale podršku Skupštine, zbog čega nisu bile u stanju da reše najveće unutrašnje i spoljnopolitičke probleme, što su u tom momentu bili pitanje zajma, novog trgovinskog ugovora sa Austrougarskom i Kritska kriza 1897. godine. Iako su neki članovi vlade bili nepolitični eksperti, većina je bila prijavljena u određenim partijama, zbog čega je dolazilo do političkih rascepa unutar vlada.

Poslednju neutralnu vladu je vodio doktor Vladan Đorđević. Ova vlada je možda najbolji primer neutralne vlade. Bila je sačinjena od nestranačkih ličnosti ali i nekih naprednjaka i liberala. Stvorena je kao Aleksandrova produžena ruka u izvršnoj vlasti. Odmah se suočila sa opozicijom u svim partijama. Liberali i naprednjaci su joj se vremenom pridružili, dok su radikali ostali tvrda opozicija. Đorđevićeva vlada je među savremenicima bila poznata kao crna vladanovština. Tako nazvana zbog niza zakona kojima se ograničavao Ustav  i politička moć Skupštine. Uvedena je stroža cenzura i ozakonjena zabrana političkog rada za državne činovnike, učitelje i sveštenike (profesije koje su bile radikalsko jezgro). Za radikale ovo je bilo doba progona, hapšenja i rušenja svih institucionalnih temelja koje su postavili pod namesnicima. Naročito nakon neuspešnog atentata na kralja Milana, na Ivanjdan 1899. godine, kada je vlast krenula u najveći progon. Uhapšeni su velikaši stranke Pašić i Taušanović, dok su ostali bili izloženi konstantom nadzoru, fizičkim pretnjama i otkazima.

Foto: Vikipedija

Sa druge strane, Đorđevićeva vlada je profitirala od trgovinskog sporazuma sa Austrougarskom. Stopa izvoza je bila veća od stope uvoza, u Srbiji je počeo da se akumuliše kapital koji je gurnuo zemlju u proces industrijalizacije. Iako su većinski glasali za radikale, seljaštvo i građanstvo je uglavnom podržavalo kralja Aleksandra. Za njih su problemi bili korumpirana birokratija, visoki porezi, kraljeva vlada i njegovi ministri ali ne i sam kralj (uglavnom).:

Ipak, ni ovako potčinjena vlada nije preživela kraljevu samovolju. Kriza koja je uzrokovala njen pad i koja je doprinela stvaranju atmosfere u kojoj je bilo moguće da dođe do Majskog prevrata je bilo pitanje kraljeve ženidbe. Đorđević je tražio mladu za kralja u Rusiji, Grčkoj, Crnoj Gori, Nemačkoj… Pored svih njih, Aleksandar se odabrao za jednu udovicu iz Srbije, Dragu Mašin.

Ova vest je šokirala sve kraljeve savetnike. Đorđević i ministar unutrašnjih poslova Đorđe Genčić su zapretili kralju ostavkom, dok je kralj dramatično zapretio abdikacijom i samoubistvom. Sredinom jula 1900. godine je izbila velika kriza iz koje je kralj izvukao šta je želeo, ali po ogromnu cenu. Napustili su ga svi saveznici u upravi, crkvi i vojsci. Kralj Milan je napustio zemlju poslednji put i preminuo u Beču 11. februara 1901. godine.

Kralj je ponavljao loše poteze i nakon venčanja. Gubitkom velikog broja saveznika, probao je da pridobije radikale na svoju stranu. 19. Aprila 1901. godine je izvršio treći državni udar i doneo novi ustav. Savez sa kraljem je doveo do deljenja unutar radikalne stranke i nastanka Samostalne radikalne stranke.

Država nije izlazila iz političke krize. Kraljica nije mogla da zatrudni, savez Dvora i radikala se pokazao kao bezuspešan a društvena klima se zaoštravala. Radnici i studenti su u Beogradu organizovali blokade i demonstracije, kao vid borbe za povoljnije životne uslove. Na ulicama su se sve više čuli povici protiv monarhije. Vrhunac je bio 7. aprila 1903. godine kada je, u sat vremena, kralj ukinuo Ustav iz 1901, raspustio Senat i Skupštinu, ukinuo zakone o štampi, opštinama i izboru, da bi ih potom vratio. Četvrti državni udar je bio „najslabiji” ali i najuticajniji, jer je pogurao neodlučne na stranu zaverenika.

Grupa zaverenika protiv kralja je počela da se organizuje još 1901. godine. Centralne ličnosti su bili mlađi oficiri, konjički poručnik Antonije Antić i Dragutin Dimitrijević Apis. Njima se pridružio bivši ministar policije, Đorđe Genčić, kao i mnogi liberali koje je kralj gurnuo od sebe. Neki stariji oficiri su podržali zaveru, od kojih je najbitniji Aleksandar Mašin, brat Svetozara Mašina, Draginog prvog muža. Pašić i ostali radikali su bili upućeni u zaveru ali ne u njenu organizaciju. Na osnovu raspoloživih izvora, isto se može reći i za Petra Karađorđevića. On se svakako složio sa ciljevima zaverenika. Izvori nam ukazuju da su Rusi bili dosta upućeni u detalje zavere ali da se nisu mešali u srpske unutrašnje poslove. Informacije o nekakvoj zaveri su stigle i do kralja, ali on nije odlučno reagovao. Od sebe je odgurao skoro sve saveznike, izgubio je podršku Rusije i Austrougarske.

Njegovi najbliži podanici su bili uvučeni u zaveru. Poručnik Petar Živković je otvorio kapiju dvora, kraljev počasni ađutant Damjan Popović je bio glavnokomandujući.  

Ubijeni su kralj i kraljica, predsednik vlade Dimitrije Cincar – Marković, ministar vojni Milovan Pavlović, braća Lunjevica i mnogi kraljevi gardisti.

Majski prevrat je predstavljao veliku prekretnicu u srpskoj političkoj, društvenoj i ekonomskoj sceni. Iako su zaverenici zamenili vrh režima, nisu se bavili manama sistema koji je omogućio Aleksandru da vlada na gore spomenuti način. Naprotiv, ubrzo je došlo do sukoba novog dvora, koji je želeo da potčini sistem, vojske koja je želela da sačuva svoju poziciju i ugled, Skupštine koja se borila za vraćanje prethodnog političkog sistema i zaverenika, koji su ostali u limbu nezvanične i zakonom nepriznate grupe. Tokom svih ovih sukoba, država se našla pod neviđenim spoljnopolitičkim izazovom, izolacijom u momentu blokovske podele sveta.

Rastko Vujić, medijski portal Rasejanje.info