Pismo Bena Budara počinje dirljivim rečima: Pomozite nama, najmanjem slovenskom narodu…!
Pre nekoliko meseci dobio sam uznemirujuće pismo sa molbom za pomoć od svog istomišljenika Bena Budara – klasika srbo-lužičke književnosti, pesnika i pripovedača. čitav svoj život Budar je posvetio stvari očuvanja i množenja kulturnog nasleđa Lužičkih Srba (njih zovu i sorbi ili vendi) – reliktnog slovenskog naroda koji živi u Lužicama, na teritoriji Nemačke (oblasti Brandenburg i Saksonija) i koji je danas, u demokratskoj Nemačkoj, doveden do mogućnosti da potpuno nestane…
Areal koji su nekada naseljavali Lužički Srbi je nekada bio mnogo veći – zahvatao je skoro trećinu savremene Nemačke i mali deo Poljske. Pre oko 1500 godina Lužički Srbi su se posle viševekovnog sukobljavanja sa Nemcima našli unutar nemačke države. Pre toga su uspeli da se nađu pod zastavom čeških i poljskih vladaoca i, očigledno, nisu osećali neko posebno ugnjetavanje, jer istoriji nije ništa poznato o ustancima Lužičkih Srba u tom periodu. Što ne može da se kaže o periodu njihovog boravka pod nemačkom vladavinom, kada su njihovi ustanci bili gušeni vrlo oštro.
Još je strašnija činjenica da je glavno nemačko oružje predstavljala nemačka reč. Gušena je samosvest Slovena – Lužičkih Srba. Nemačke nazive su dobijali gradovi, koji su oduvek bili slovenski. Branibor je postao Brandenburg, Sosni su se pretvorili u Cosen, Dreždžani u Drezden, Lipsk u Lajpcig, Torgava u Torgau, Plavno u Plauen. Bilo je zabranjeno korišćenje srbo-lužičkog jezika, taj jezik je prognan iz crkava, sudova, državnih i obrazovnih ustanova. Martin Luter je Lužičke Srbe nazivao najgori od svih naroda i obećavao je da kroz 100 godina od njihovog jezika neće ostati ni traga. Fridrih Engels je već vrlo čvrsto odbijao mogućnost postojanja Lužičkih Srba i o njima je pisao u prošlom vremenu. Te slovenske oblasti su sasvim germanizovane, stvar je gotova i više se ne može promeniti… Nemci su postepeno učinili sve kako bi sve što ima veze sa srbo-lužičkim asociralo na nešto varvarsko i zaostalo.
Jurij Brezan (1916 – 2006), klasik srbo-lužičke književnosti svu tugu situacije je prikazao u pripovetki Medalja sa Bizmarkovim portretom. Poseta službenika vermahta (Lužičanina) kantoru lokalne gimnazije, koju je nekada pohađao veliki broj lužičke dece bila je prepuna laži. Lužičanin je krio svoje slovensko poreklo. Nije pokazivao da govori srpsko-lužički. Dobrodušni starac – Nemac je sa iskrenim ponosom gostu pokazao državnu nagradu koju je dobio zbog posebnih zasluga u sferi obrazovanja. Nikada nisam koristio nasilje – objašnjavao mu je. Umesto šibe decu je terao da igraju bitke kod Sedana. Razred u kome su učila samo lužička deca, podelio je na pruske oficire i Francuze. U tim igrama su uvek pobeđivali Nemci koji su trijumfalno lokalna brda i reke nazivali nemačkim nazivima, a poraženi su bivali primorani da govore samo nemački. To je bila igra i lakomislena deca nisu shvatala njen pravi smisao, ali je rezultat bio postignut: posle izvesnog vremena učenicima je postajala neprijatna njihova narodnost, jer je sve nemačko asociralo na uspeh i pobede i oni su praktično zaboravili srbo-lužički jezik. Danas sam ja jedini u selu ko još zna kako se ovo ili ono mesto nazivalo pre pedeset ili sto godina… – hvalio se Nemac.
Tako je to trajalo više vekova. Godina za godinom, dan za danom, sve nemačko je uništavalo sve što je bilo lužičko. Za vreme Hitlera za Lužičane je proklamovano da su to slavenizirani Nemci, za koje je rešeno da se vrate u naručje nemačke kulture. U to se vreme broj zatvorenika lužičke narodnosti po nemačkim zatvorima jako povećao. Posle uništenja Trećeg Rajha lužički aktivisti su molili da pređu u sastav čehoslovačke – sa širokom autonomijom, uz garanciju Staljina. Ali ni Moskva, ni Prag nisu mogli da se odluče da smanje teritoriju savezničke Nemačke Demokratske Republike. Istočnonemačke vlasti su sačuvale inercionu antipatiju prema Lužičkim Srbima i na svaki način su se trudili da dođe do meke asimilacije Lužičana: pod različitim predlozima su zatvarani lužički razredi, podržavana je migracija iz Lužica u druge oblasti Nemačke, a u Lužice su slati učitelji i činovnici koji su bili etnički Nemci.
Danas se Lužički Srbi grčevito hvataju za ono, što je još uspelo da se sačuva. Postoji nacionalni časopis Domovina, koji se pojavio 1958. godine), počeo je sa radom projekat Vitaj! za učenje srbo-lužičke predškolske dece svom maternjem jeziku, izlazi niz novina i postoji radio-emisija na maternjem jeziku. Ali to je zaista premalo! I – kao da bi bili dotučeni – novo, veliko smanjenje finansiranja nacionalno-kulturnih organizacija Lužičkih Srba. To je i nateralo Budara da se obrati svim ljudima dobre volje, kojima nije tuđe slovensko jedinstvo i briga za sudbinu kulturnog nasleđa Lužičkih Srba sa molbom da utiču na nemačke vlasti kako bi ih ubedili da finansiranje nacionalno-kulturnih organizacija Lužičkih Srba ostane u dosadašnjem iznosu. Budar je lično 20 godina radio u Domovini u kojoj je, osim njega, radilo još pedesetak entuzijasta. Zahvaljujući njima lužička kultura Nemačke postoji još uvek, zato što zahvaljujući njihovim naporima Lužički Srbi imaju mogućnost da u rukama još drže knjige i časopise na maternjem jeziku (Serbske Nowiny, Rozhlad i dr). Međutim, sada i Domovini, i srbo-lužičkom Narodnom ansamblu, osnovanom 1952. godine, i Srbo-lužičkom naučnom institutu, osnovanom 1950, preti, ako ne potpuni prestanak rada, onda, kao najmanje, bitno smanjenje u obimu rada. U naše vreme, kada broj onih koji govore lužičkim jezikom naglo opada, a češki sorabisti se boje da će 2010. godina postati poslednja godina aktivnog korišćenja tog jezika na teritoriji Lužica, ovakva dešavanja mogu da imaju najnegativnije moguće posledice po očuvanje srbo-lužičkog naroda koji još uvek uspeva da očuva svoju samobitnost. Jer zaustavljanje rada znači – početak propasti.
Šta nas, Ruse, povezuje sa Lužičkim Srbima, i da li Rusija treba da se brine zbog njihove sudbine? Da počnemo od toga, da su u Rusiji znali da postoji lužički narod još od 17. veka. 1697. godine imperatoru Rusije Petru I, koji je putovao preko Lužica, lužički filolog Mihail Frencel (1628-1706.) u ime Lužičana je poklonio nekoliko knjiga na lužičkom jeziku i izrazio svoje divljenje zbog državne snage slovenske Rusije. Jedan od ideologa preporoda srbo-lužičkog naroda Jan Smoljar (1816-1884.), slovenofil i obožavalac Rusije, više puta je putovao u Rusiju radi susreta sa svojim ruskim istomišljenicima. U ime ruske vlade nagrađen je ordenom Svete Ane 2. stepena za zasluge u nauci i bio je izabran za dopisnog člana Harkovskog univerziteta. Filolog – slavista akademik I. Sreznjevski je proučavanju lužičkog jezika posvetio više godina rada, a ambasador Ruske imperije u Konstantinopolju J. Novikov je odbranio magistarsku disertaciju na temi srbo-lužički jezici.
Danas, polazeći od geografske blizine Lužica i Poljske, Varšava aktivno Lužičanima pruža podršku. 1845. god. himna Poljske (Ešče Poljska ne zginela) nadahnula je Handrija Zejlera, autora prve lužičke himne (Hišče serpstvo ne zgubene). čitav 19. vek poljski istoričari i pisci su se aktivno bavili osvetljavanjem života soraba u uslovima totalne germanizacije, njihovom istorijom i narodnim tradicijama. Pojavila se cela grupa poljskih naučnika, čija imena asociraju na istraživanja u oblasti srbo-lužičkog naroda – Alfons Parčevski, Vilhelm Boguslavski, Juzef Kraševski. 1936. godine na Varšavskom univerzitetu se pojavilo Društvo prijatelja srbo-lužičkog naroda, koje je u to vreme imalo tri filijale u drugim delovima Poljske. Još je veće širenje doživela omladinska organizacija Pro³u¿ sa centrom u Poznanju, koja je imala 3000 aktivista srbo-lužičke kulture po čitavoj Poljskoj. Deviza organizacije je bila upečatljiva: Nad Lužicama je – poljska straža!. Osnovni pravci rada su obuhvatali ne samo oblast nauke i kulture, već i politike – borba za prava srbo-lužičkog stanovništva, upoznavanje međunarodne javnosti sa važnošću srbo-lužičke problematike, kulturna razmena Poljaka sa lužičkim narodima, proučavanje zapadnog slovenstva i skretanje pažnje svetskog javnog mnjenja na nemačku pretnju. Rukovodstvo Pro³u¿a je ozbiljno razmatralo ideju osnivanja Lužičkog instituta u Poljskoj, ali je posle formiranja NDR 1949. godine, u čijem se sastavu našla većina lužičkih teritorija, rad te organizacije iščezao.
Oslonac na etničke i Poljskoj bliske Lužičane dozvoljava da opstane nada u uzajamnost i da Poljska nastupa kao staratelj tog naroda koji iščezava. Lužičani osećaju tu podršku i spremno se odazivaju na poljske inicijative koje se tiču preporoda i popularizacije srbo-lužičke kulture i istorije. U Poljskoj aktivno radi poljsko – srbo-lužičko društvo Pro Lusatia, intelektualni naslednik doratne Pro³u¿.
Pro Lusatiaorganizuje međunarodne naučne konferencije, Dane lužičke kulture, svečane događaje u čast poznatih naučnika srbo-lužičkog nacionalnog preporoda, stvaralačke večeri poljske i lužičke inteligencije, organizuje prijateljske posete lužičkih političara i civilnih aktivista Poljskoj i Poljaka koji proučavaju istoriju i običaje Lužičana Nemačkoj, izdaje specijalizovanu literaturu. Za poljsku istoriju, zasićenu subjektivnim simbolizmom, Lužice predstavljaju zemlju, natopljenu poljskom krvlju. Kod nemačkog Krostvica (lužički – Hruščica) podignut je spomenik sećanja na vojnike 2. armije Poljske vojske, koja je zajedno sa Crvenom armijom u aprilu 1945. godine oslobađala teritoriju Lužica. U toj bitki je poginuo najveći broj Poljaka (u jednoj bitki) – oko 25.000, i nju poljska istoriografija smatra za jednu od najkrvavijih. U radu sa srbo-lužičkim aktivistima Varšava se ponekad dotakne i političkih momenata – Andžej Gurski, od 2009. godine poslanik poljskog Sejma, se obratio MIP-u Poljske sa zvaničnom preporukom da aktivnije sarađuje sa srbo-lužičanima i da Berlinu češće postavlja pitanje očuvanja njihove kulturne samobitnosti.
Na drugom mestu prema obuhvatnosti saradnje sa Lužicama se nalazi češka, koju sa njima takođe vežu čvrste istorijske veze. U 9-10. veku Lužica je bila deo Velikomoravske države. Danas u češkoj funkcioniše ceo niz kulturno-istraživačkih centara koji su se specijalizovali za lužičku tematiku.
Do skora je aktivnost pokazivala i Jugoslavija, u kojoj postoji svoja škola sorabistike. Lužički Srbi su braća od stričeva balkanskih Srba (deo Lužičana se preselio u 7. veku na teritoriju današnje Srbije, i tako začeo obrazovanje srpskog naroda). Danas se ceo niz naučnika i istraživača bavi dubokim proučavanjem srpsko-srpskih veza u okviru naučno-prosvetnog projekta Rastko Lužica. Među samim Lužičanima takođe postoje simpatije prema svojoj južnoj sabraći. U jugoslovenskim ratovima devedesetih godina 20. v. zna se da su na strani srpske armije bili i dobrovoljci-lužičani.
Lav Gumiljov je za Lužičane rekao da su to harmonični ljudi kod kojih je instinkt za samoočuvanjem proporcionalan nivou želje za očuvanjem nacionalnosti, što im je i omogućilo da se sačuvaju kao narod, bez obzira na hiljadupetstogodišnje postojanje u okruženju nemačkog jezika. Lužičani nemaju svoje države, ali imaju svoju kulturu koju je neophodno sačuvati. Zato pismo B.Budara počinje dirljivim rečima: Pomozite nama, najmanjem slovenskom narodu…!
