Prvi put preko Atlantskog okeana idu veliki, krupni, teški umetnički predmeti iz Srbije, Makedonije i Bugarske, što je dokaz monumentalnosti američke izložbe. Već je odvojen ogroman prostor, a sama izložba biće najvišeg ranga, kakve se u Evropi i ne mogu videti. Iz Srbije ide dvadeset tri eksponata koje pozajmljuju tri institucije – Srpska pravoslavna crkva, zatim Narodni muzej i Srpska akademija nauka i umetnosti.
Dvadeset tri srpske relikvije iz perioda druge polovine XII do prve polovine XVI veka krenule su u petak, 27. februara, u specijalnim klimatizovanim kovčezima preko Beča put Njujorka, kako bi na velikoj izložbi Vizantija: Vera i snaga, posvećenoj predstavlja-nju i proučavanju kulture i umetnosti Vizantije u Metropoliten muzeju, prezentovale umetničke domete našeg podneblja iz tog vremena.
Ova izložba je treća u nizu izložbi koje Metropoliten organizuje na svakih desetak godina. Poređane su hronološki, tako da nakon prve, nazvane Doba duhovnosti, postavljene sedamdesetih, koja je obuhvatala period do pobede ikonobranitelja i druge, koja je tretirala doba koje sledi, od polovine devetog veka do ustanovljenja Carigrada 1261. godine, odnosno srednji vizantijski period, organizovane 1997. i nazvane Slava Vizantije, uveliko se sprema i ova, Vera i snaga kojom je obuhvaćeno vreme od 1261. do 1557.godine.
Iako je u periodu od poznog IX do sredine XIII veka, na koji se odnosila druga izložba, srpska umetnost dala veoma vredna umetnička dela (Studenica itd.), iz političkih razloga (to je bilo vreme sankcija) naša zemlja nije bila pozvana da dâ prilog velikoj njujorškoj postavci. Naravno, ovo je izazvalo veliki revolt domaćih stručnjaka i javnog mnjenja, nezadovoljnih činjenicom da dnevna politika katkad može da prekroji i istoriju.
– Preokret koji je učinio Metropoliten u nameri da ispravi grešku rezultat je nastojanja naša dva istaknuta naučnika – akademika Slobodana ćurčića, koji je godinama predavač na Pristonskom univerzitetu u SAD-u i Gojka Subotića, dugogodišnjeg upravnika Vizantološkog instituta SANU i direktora Galerije. Oni su svetski priznati kao vodeći vizantolozi, pa su njihove konsultacije tako bile nužne gospođi Helen Evans, autoru ove ali i koautoru prethodne izložbe iz trilogije u Metropolitenu – kaže Branka Ivanić, šef Odeljenja za srednjovekovnu umetnost Narodnog muzeja u Beogradu.
Stručnjaci su se rukovodili tim da na izložbi budu zastupljena najreprezentativnija dela srpskih umetnika, kao i time da postavkom bude pokriveno što je moguće više umetničkih zanata i tehnika – ikonopis, monumentalna kamena plastika, monumentalna skulptura… Takođe, vodilo se računa i o tome da svaki eksponat može da osvetli neku istorijsku ličnost tog perioda – cara Dušana, Jelenu Anžujsku, ženu kralja Uroša, Nikolu Rodopa, vlastelina itd.
O tome kako će glamurozno izgledati izložba u Metropolitenu, govori i sam gabarit relikvija koje se šalju iz Srbije, ali i iz Bugarske i Makedonije. – Prvi put se preko Atlantskog okeana šalju tako veliki, krupni, teški umetnički predmeti iz Srbije, što je dokaz monumentalnosti američke izložbe. Biće odvojen ogroman prostor. To je izložba najvišeg ranga, i imaće sve one prerogative o kojima mi možemo samo da razmišljamo. Ja takvu izložbu nikada nisam videla i mislim da se takve izložbe u Evropi i ne mogu videti – kaže gospođa Ivanić.
Srpski kustosi su ponosni na blago kojim ćemo biti predstav-ljeni u Metropolitenu. – Iz Srbije ide dvadeset tri eksponata koje pozajmljuju tri institucije – Srpska pravoslavna crkva, zatim Narodni muzej i Srpska akademija nauka i umetnosti, odnosno njen arhiv. SANU pozajmljuje dva izuzetno značajna rukopisa, rukopisne knjige. Prva je Kumaničko četvorojevanđelje iz 16. veka, u koje su umetnuta četiri autorska portreta čija izrada pripada tzv. raskošnom vizantijskom stilu poslednje četvrtine 14. veka. Drugi rukopis je Rudarski zakon despota Stefana Lazarevića koji je sačinjen 1408/1409. godine, ali mi imamo prepis iz vremena Sulejmana, dakle sredine ili prve polovine 16. veka – kaže gospođa Ivanić.
– Iz Muzeja SPC se šalje plaštanica kralja Milutina, divan primerak zlatoveza s početka 14. veka, zatim Jefimijin pokrov za mošti kneza Lazara, kao i Mitra Kantakuzine, kćeri đurđa Brankovića , koja ju je, po tadašnjem običaju visokih plemkinja, možda i svojeručno napravila, kao poklon beogradskom mitropolitu.
Narodni muzej pozajmljuje jedan primer umetničkog srpskog zanata, rada u metalu, a to su korice za jevanđelje čuvenog zlatara iz 16. veka, Kondo Vuka. Kao reprezent umetničkog blaga koje je bilo predmet senzacionalnog otkrića pre par decenija u manastiru Banja, šalje se i jedna ripida s početka 16. veka.
Od eksponata iz Narodnog muzeja ide i crkveno zvono iz Drenice ili možda iz Bogorodice Hvostanske sa Metohije, a u Muzeju je još od pre Drugog svetskog rata. Takođe se šalju delovi polieleja, crkvenog lustera iz Markovog manastira s imenom kralja Vukašina, zatim dvostrana ohridska ikona koja je verovatno bila nošena u procesiji, odnosno litiji. Sa prednje strane je Bogorodica sa Hristom sa srebrnim okovom, dok su na poleđini Blagovesti, kao i ikona svetog Save i Simeona Nemanje iz Hilandara, za koju se misli da je Longinov rad iz 16. veka. U Metropoliten putuje i fragment freske iz manastira Gradac, slikarstva treće četvrtine 13. veka, zadužbine kraljice Jelene Anžujske, žene kralja Uroša I, majke Milutina i Dragutina.
– Ali eksponati koji zaslužuju najveću pažnju i koji će verovatno i tamo biti najatraktivniji su, pre svih, svetinje iz eparhije raško-prizrenske, za koje je vladika raško-prizrenski i kosovsko-metohijski gospodin Artemije dao blagoslov da idu – naglašava gospođa Ivanić. – To je na prvom mestu skulptura Bogorodice Sokoličke, sedeća figura u mermeru Bogorodice sa Hristom u krilu, koja je nekada krasila timpanon nad vratima Crkve svetog Stefana manastira Banjske, zadužbine kralja Milutina. Bogorodica je, po predanju, negde u 17. veku „preletela“ iz Banjske u Sokolicu i tu je sačuvana. Predmet je velikog kulta i smatra se čudotvornom. To što je ona na izložbi prevazilazi oblast umetnosti i kulture, već zadire i u domen religije. Druga svetinja koja će biti tamo je kivot svetog kralja Stefana Dečanskog, originalni kivot u kome je bilo položeno njegovo telo. Potiče iz 14. veka i jedan je od retkih primera srednjovekovnog duboreza uopšte sačuvanog na ovom području.
Vladika Filaret je dao blagoslov da se iz riznice manastira Banja iznese ripida, izvanredan rad zlatarske umetnosti 16. veka, dok vladika sremski gospodin Vasilije, zbog nekih prethodnih loših iskustava, nije dozvolio da se povuče jedna ikona iz manastira Krušedol i uputi u Njujork.
– Renesansa Paleologa, koja je osnovna tema ove izložbe, započeta je ustanovljavanjem Carigrada 1261, ponovo kao prestonice vizantijskog carstva i nove carske dinastije Paleolog, koja je vladala sve do pada Carigrada 1453. godine. čitavo to doba umetnosti naziva se renesansa Paleologa, jer je to bio period užurbanog, izuzetno akademskog, kultivisanog i nadasve reprezentativnog umetničkog i književnog stvaranja. Ali izložba obuhvata i period posle pada Carigrada, do 1557. godine, čime je dat naročit značaj srpskom narodu i njegovoj crkvi, jer, kao što svi znamo, taj datum je vreme obnove srpske patrijaršije, kada je sedište ponovo premešteno u Peć i kada počinje novi preporod srpske umetnosti. Moglo bi se reći da su na neki način datumi (1261-1557) simbolično odabrani, jer izložba počinje obnovom carstva, a završava obnovom jedne pravoslavne crkve. Zatim, ona ostavlja i mogućnost daljeg rada u tom hronološkom određenju – kaže gospođa Ivanić.
Izložba Vizantija: Vera i snaga u Metropolitenu će biti otvorena 15. marta i trajaće do 4. jula, na njoj će biti predstavljeno 350 remek-dela iz 130 crkava, manastira i muzeja širom bivšeg Vizantijskog carstva. Beograd je zborno mesto sakupljanja spomenika iz Makedonije, Bugarske i Srbije, čime se vraća na poziciju regionalnog centra ovog dela Evrope.
Neizvesno je da li će Metropoliten organizovati i četvrtu izložbu, koja bi eventualno obuhvatila umetnost Vizantije do 19. veka.
