Budim i Peštu Srbi su u većem broju počeli da naseljavaju za vladavine kralja Žigmunda (1368-1437) i Matije Korvina (1458-1490), ali je njihovo prisustvo na mađarskom tlu, kao posledica istorijskih kontakata i dinastičkih odnosa dva naroda, starije. Tursko nadiranje, propast i raspad srednjovekovne srpske carevine – naročito posle tragičnog kosovskog poraza 1389. godine – ubrzali su naseljavanje Srba u Mađarskoj! I to ne samo u južnim krajevima, nego duž Dunava sve do Ostrogona, Komorana i đura. Posle smrti srpskog despota Stefana Lazarevića (1427) i Beograd je potpao pod vlast kralja Žigmunda. Janoš Hunjadi (u narodnim pesmama Janko Sibinjanin) ovde je 1456. godine porazio tursku vojnu silu i izvojevao sjajnu pobedu.
U čast despota Stefana
Despot Stefan Lazarević i njegov naslednik, despot đurađ Branković imali su svoju palatu u budimskoj Tvrđavi, u Italijanskoj ulici (danas Orsaghaz ulica br. 9). O njenoj lepoti i raskoši svedoče srednjovekovni detalji, koji su otkriveni posle Drugog svetskog rata.
Na obnovljenoj palati je 1987. postavljena spomen-ploča s likom despota Stefana Lazarevića. Reljef u bronzi je delo beogradskog vajara Nebojše Mitrića (1931-1989). Ispod reljefa je dvojezični natpis, koji obaveštava da je „ovo zdanje darovao kralj Žigmund svome savezniku despotu Stefanu Lazareviću, vladaru Srbije (1389-1427)“.
Sve do 1521. Beograd je kao granično utvrđenje uspešno odolevao Turcima. Vojnici i oficiri najamne „crne vojske“ kralja Matije, dunavske flotile „šajkaša“, uglavnom su bili Srbi. I u redovima „martoloza“ u pograničnoj turskoj službi bilo je mnogo ratnika pravoslavne vere i srpske narodnosti. Na posedima srpskih despota u Ugarskoj (Brankovići, Jakšići) bili su brojni Srbi slobodnjaci, hajduci i pogranični ratnici, graničari.
U Budimu Srbi su se nastanili na padinama Tabana, prema Dunavu, u „dolnjoj varoši“ koja se prostirala između Grada i Gelertovog brda, sve do „Vodenog“ predgrađa (nekadašnje pontonske ćuprije), a koja se još početkom prošlog stoleća nazivala Racvaroš (Srpska varoš). U Pešti, unutar srednjovekovnih gradskih zidina, srpsko predgrađe se formiralo oko crkve, na prostoru od negdašnje Kečkemetske do Beogradske kapije koja je bila uz donji odbrambeni bastion na Dunavu. Uspomenu na njih čuva i današnji naziv Srpske ulice uz crkvu.
Srpska zajednica u Budimu i Pešti se uvećala za vreme Velike seobe 1690. godine. Tome su pomogle i carinske povlastice. Srbi su u Budimu bili dobro organizovani, sa vlastitom administracijom i biranim činovnicima koji su se smenjivali i u čiji delokrug je spadalo i ubiranje poreza i sudstvo pri Tanaču.
Zahvalan Englez
Engleski lekar Edvard Braun 1669. godine je boravio u Budimu i konačio u Tabanu, o čemu je zapisao: „Mi smo stanovali kod jednog starog Srbina, gde smo se vrlo dobro osećali, pošto smo iz njegove kuće mogli da vidimo Dunav, most, grad Peštu i veliki deo cele okoline.“
Austrijski car Leopold Prvi je već 1696. godine dozvolio Srbima sticanje prava građanstva! U Budimu su 1706-1708. popisana 484 srpska poreznika. Srpske zanatlije, pridošle s juga, koje su se već od 1695. godine organizovale u esnafe, u 88 radionica i trgovina, bavile su se sa oko 20 raznih zanata. O razvijenom vinogradarstvu svedoči popis, ukazujući na zalihe vina od 10.000 akova. Rakija se pekla u 43 kazana! Sticanje zemljišnog poseda je bilo slobodno. Najstarija tapija je iz 1702. godine.
Negovanje pravoslavne vere u okvirima vlastite Crkve i čuvanje običaja održalo je tradicionalni način života Srba na ovim prostorima. Srpski jezik je sačuvan i ravnopravno se koristio i u svetovnim poslovima! Školu je održavala crkvena opština – od 1707. u Budimu je radio učitelj Lazar Kristovljević, a 1730. škola pri crkvi ima 70 učenika. Deca sirotinje i udovica nisu plaćala školarinu!
Srpske zajednice u Pešti i Budimu bile su izložene presudnim istorijskim zbivanjima, ratovima, nepogodama, desetkovale su ih epidemije… Bilo je i novih doseljavanja, međutim, već od sredine 19. veka uočljivo je povlačenje Srba prema jugu. Štiteći svoju veru, narodnost i jezik, morali su biti na oprezu. Ratna zbivanja Ustanka kuruca preživeli su sa teškim posledicama. Graničarski kapetan Pera Segedinac Jovanović, vođa ustanka bekeških kmetova, uhvaćen je i pogubljen 4. aprila 1736. godine u Gradu. Kako je tada pribeleženo, u budimskoj crkvi „zvoniše Peri kapetanu Segedincu“. (Na mestu pogubljenja, u Tvrđavi, na nekadašnjem Trgu svetog Georgija, grad Budimpešta je 1986. postavio spomen-obeležje).
Pored slavljenja tradicionalnih praznika i održavanja običaja – posebno su bile svečane litije budimskih Srba o Uskrsu i vodosvećenja na Bogojavljenje na samoj obali Dunava, a na peštanskoj strani hramovna slava o đurđevdanu i pobožna bogosluženja Velike nedelje.
