Prema predanju, manastir Tumane, zadužbina je proslavljenog kosovskog junaka Miloša Obilića, koji je rođen u obližnjem selu Kobilje.
Turski hroničar Nešri navodi kao Miloševo prezime Kobilić i kaže da je on ubio sultana Murata i bio silan ratnik, takav da se mogao sam suprotstaviti desetinama hiljada Turaka.
Nešri navodi da je vojvoda Kobilić bio sinovac ili sestrić kneza Lazara.
Pre Boja na Kosovu, sveti srpski ratnik Miloš Obilić imao je dvorac u selu Dvorište, u blizini manastira Tumane.
Legenda kaže, da je prilikom jednog odlaska u lov u obližnju šumu, Miloš nehotice ranio isposnika – pustinjaka Zosima Sinajita, koji se podvižavao u obližnjoj pećini. Ponevši ga svome dvoru – vidaru da mu izleči rane, na mestu današnjeg manastira Tumane, Sveti Zosim je rekao „Tu mani – nema leka, pusti me da umrem".
Na mestu gde je položio Zosimove mošti, Miloš Obilić počeo je zidati crkvu u znak pokajanja za nenamerno ubistvo svetitelja.
I dok je zidao današnji manastir Tumane, Milošu Obiliću stigao je poziv od kneza Lazara da dođe u boj na Kosovo. „Tu mani, dođi u Kosovo polje".
Posle slavne pogibije Miloša Obilića pobožni narod ovoga kraja, završio je gradnju manastira i dao mu ime Tumane.
I u najteže dane turskog ropstva, ovaj manastir bio je živ. U kasnom srednjem veku u Tumanu su prepisivane knjige. Manastir je više puta, u tursko vreme, paljen i rušen čak do temelja, ali je vaskrsavao i obnavljan.
U Tumane je 1936. godine iz manastira Miljkovo kod Svilajnca došlo 30 ruskih monaha i doneli su znamenitu svetinju – Čudotvornu ikonu Presvetu Bogorodicu Kursaja.
U manastiru Miljkovo kod Svilajnca, svoje prve iskušeničke dane sa ruskim kaluđerima proveo je i jedan od najvećih pravoslavnih duhovnika otac Tadej, koji se 1935. godine zamonašio u manastiru Gornjak – zadužbini kneza Lazara. Jedno vreme, otac Tadej bio je i duhovnik manastira Tumane.
Iste godine, kada su ruski monasi došli u Tumane, u vreme popravljanja manastirske crkve, pod pločom, kraj koje su vekovima klečali i molili se vernici, nađene su u celini sačuvane mošti Sv. Zosima.
Kivot sa njegovim svetim moštima nalazi se u manastirskoj crkvi, posvećenoj Svetom arhangelu Gavrilu.
Nedaleko od manastira u gustoj šumi sa stoletnim stablima, u liticama stena, nalazi se isposnica, u kojoj je živeo i molio se Sv. Zosim.
Na manastirskom groblju Tumane sahranjen je i žički monah, doktor Jakov Arsović, dvostruki doktor nauka, čuveni diplomata, nekadašnji ambasador Kraljevine Jugoslavije u Francuskoj, koji je doktorirao filozofiju na Sorboni i prava u Monpeljeu.
Danas monoško bratstvo manastira Tumane čine vredni i mladi monasi – Petar, Pavle, Teofil – na čelu sa igumanom Dimitrijem, a svi su mlađi od 35 godina.
Uz pomoć verujućeg naroda ovoga kraja, obnavljaju manastir i manastirsko imanje u koji su došli pre dve, tri godine.
U nedelju 20. maja, nekoliko hiljada vernika iz Srbije, Rumunije, Bugarske, Rusije, Grčke, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srbi iz dijaspore – došli su u Tumane povodom tradicionalnog presvlačenja moštiju Sv. Zosima. Prisutnim vernicima su, kao posebnu dragocenost, podeljeni delići presvučene svetiteljeve odežde.
